10 Σεπτεμβρίου 2003, Οι φορείς της επιστημονικής γνώσης στο εσωτερικό του πανεπιστημιακού ασύλου

Συμπλήρωσα ήδη ενάμιση δεκαετία στο ελληνικό πανεπιστήμιο και διόμιση περίπου στα διεθνή ακαδημαϊκά δρώμενα. Η μονογραφία που ολοκλήρωσα και δημοσίευσα, η δέκατή μου μονογραφία αν δεν κάνω λάθος, με τίτλο Οι διεθνείς σχέσεις ως αντικείμενο επιστημονικής μελέτης στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, είναι για εμένα σταθμός. Σταθμός γιατί αισθάνομαι ικανοποιημένος, μεταξύ άλλων, με την σύγκριση των θεωριών, τον πρωτότυπο ορισμό των παθογενειών των διεθνών σπουδών, την σύνθεση ιστορικοπολιτικών πτυχών με τις σύγχρονες περιστάσεις και το πλήθος ερωτημάτων που έθεσα για το τι απαιτείται να διερευνηθεί. Ακόμη, νομίζω ότι έκανα ακόμη ένα μικρό βήμα στην προσπάθεια να ενσωματώσω τις Κονδύλειες θεωρήσεις στο διεθνολογικό κεκτημένο. Σταθμός είναι επίσης γιατί γράφοντάς την μονογραφία αυτή αποκρυστάλλωσα και την μελλοντική ερευνητική και συγγραφική μου ατζέντα. Αν κάποιο ενδιαφέρει έχει, θα έλεγα ότι έχει δύο προσανατολισμούς.
Ο πρώτος προσανατολισμός, είναι η έναρξη συγγραφής κειμένων στα πεδία εκείνα όπου η οντολογικά συναφής ανάλυση των διεθνών σπουδών δεν έχει ακόμη εισέλθει. Είναι η προσπάθεια ενοποίησης των τριών επιπέδων ανάλυσης, δηλαδή του ανθρώπου, του κράτους και του διεθνούς συστήματος. Απαιτεί εκλεκτική άντληση από το φιλοσοφικό κεκτημένο, εποπτεία σημαντικών ιστορικοπολιτικών δεδομένων και κυρίως εκλεκτική παραγνώριση των κειμένων εκείνων της διεθνούς βιβλιογραφίας που κολυμπά ακόμη μέσα σε ωκεανούς ιδεολογικών δογμάτων, δηλαδή στην οντολογικά μη συναφή ανάλυση όσων δεν κατάλαβαν ότι οι μοντερνιστικές ιδεολογίες εξέπνευσαν. Σκληρή δουλειά που δεν νομίζω ότι αρκεί για όσο επίγειο βίο μου έχει απομείνει.
Ο δεύτερος προσανατολισμός είναι πλέον κείμενα τα οποία παρακάμπτουν τα συμβατικά κριτήρια παραπομπών και εμπειρικών θεμελιώσεων. Μπορεί να κάνω λάθος, αλλά εδώ και λίγο χρόνο άρχισα να αισθάνομαι ότι έφθασα ή κοντεύω σε εκείνο το σημείο της στοχαστικής μου διαδρομής όπου απαιτείται να συνεισφέρω με πιο πηγαίες, αυθόρμητες και σύνθετες περιγραφές φαινομένων γύρω από τον πολιτικό στοχασμό. Είτε μιλάμε για τον πολιτικό στοχασμό στο επίπεδο του ανθρώπου-κράτους είτε στο πολιτικό στοχασμό για τις διεθνείς σχέσεις, πολλά φαινόμενα είναι τόσο λογικά και καθημερινά καταμαρτυρούμενα ούτως να απαιτούν φαντασία παρά μεμονωμένες εμπειρικές αναφορές. Πιο συγκεκριμένα, πιστεύω ότι η κατασκευή μοντέλων ιδεοτυπικών στάσεων και συμπεριφορών όπως αποκρυσταλλώνονται στο μυαλό ενός στοχαστή είναι κάτι που δεν πρέπει να υποτιμάται.
Κατά νου, σε πρώτη φάση, έχω τους φορείς του πολιτικού στοχασμού, συμπεριλαμβανομένου και του … εαυτού μου στις αρνητικές και θετικές εκδοχές του. Αυτό που έχω υπόψη μου είναι η κατασκευή μοντέλων ανθρωπότυπων οι οποίοι ως ολιστικές δομές αποτύπωσης στάσεων και συμπεριφορών ίσαμε τις ακραίες απολήξεις τους δεν μπορεί παρά να είναι παντελώς απρόσωπες και ανώνυμες. Σύνθεση θα είναι αναρίθμητων εμπειριών των οποίων η σύνθεση δεν αποκλείει αλλά αντίθετα εμπεριέχει φανταστικά στοιχεία. Η ερμηνευτική δύναμη μιας τέτοιας δομής συναρτάται με το πλήθος εξαρτημένων και ανεξάρτητων μεταβλητών της οποίες θα εμπεριέχει. Αυτό μπορούμε να το πούμε και διαφορετικά: Όσοι περισσότεροι νοιώσουν ότι περιγράφονται στα εκατέρωθεν μοντέλα τόσο περισσότερο η κατασκευή θα είναι πραγματολογικά συναφής.
Κατά την διάρκεια της διαδρομής μου στα πανεπιστήμια πριν και μετά την έλευσή μου στην Ελλάδα συγκέντρωνα και συνεχίζω να συγκεντρώνω οργανωμένες πληροφορίες ομοειδών φαινομένων. Μιλώ για καθημερινές εμπειρίες κοντά τρις δεκαετίες τις οποίες από καιρό αποφάσισα να ομαδοποιήσω για να καταλάβω καλύτερα την συμπεριφορά των φορέων του πολιτικού στοχασμού ως επιστήμονες, ως δάσκαλοι, ως μέλη ακαδημαϊκών οργάνων, ως κριτές, ως κρινόμενοι, ως άτομα που παρελαύνουν μέσα στην κοινωνία με το ακαδημαϊκό τους ένδυμα, ως άτομα προικισμένοι με μεγαλοψυχία και ανιδιοτέλεια ή αντίστροφα μικροψυχία και ιδιοτέλεια, ως άτομα που μπορεί να χρησιμοποιούν την ιδιότητά τους για ανήθικες ή αντίστροφα ηθικές στάσεις και συμπεριφορές και τα λοιπά. Το ενδιαφέρον για εμένα, πάντως έχει προς το παρόν μια διττή σημασία. Οι φορείς της γνώσης ως δρώντες διανεμητικών συνεπειών για τα πολιτικά συστήματα και ως παιδαγωγοί. Για αμφότερους τους ρόλους τους, υπενθυμίζω, οι κοινωνίες -στην Ελλάδα σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι σε οποιαδήποτε άλλη χώρα- προικίζουν τους «λειτουργούς της επιστήμης» με ακαδημαϊκά άσυλα μέσα στα οποία η κρίση, ο στοχασμός και η έκφραση εξαιρούνται από κάθε κοινωνικό ή θεσμικό έλεγχο (εκτός των διαδικαστικών για τα οποία μόνο συγκεκριμένα διοικητικά όργανα είναι αρμόδια να ασκούν ελέγχους).
Οι ποικίλων διαστάσεων, εκδοχών και αποχρώσεων στάσεις και συμπεριφορές των ακαδημαϊκών λειτουργών μέσα στα άσυλα της ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας είναι τόσο δυσδιάκριτες όσο και σημαντικές. Πως μπορεί όμως κανείς να τα αγγίξει και φωτίσει; Ασφαλώς όχι στοχεύοντας κάποιον προσωπικά καθότι αυτό είναι αποσπασματικό, άδικο και δίνει στρεβλή εικόνα. Αυτό σκέφτηκα ήδη εδώ και δύο δεκαετίες, από τότε δηλαδή που κατανόησα ότι ανθρώπινες καταστάσεις που εκτός ακαδημαϊκών ασύλων διακρίνονται εύκολα στο εσωτερικό τους επισκιάζονται από τίτλους, καθωσπρεπισμούς και φανταχτερούς τίτλους που καθιστούν δυσδιάκριτες ανθρώπινες αδυναμίες.
Έτσι, η μέθοδος, ή καλύτερα η επιστημολογία που εξαρχής αποφάσισα να ακολουθήσω ήταν η δημιουργία μοντέλων, ιδεοτυπικών δηλαδή κατασκευών μέσα στις οποίες όχι μόνο μπορούν να χωρέσουν πολλές μεμονωμένες καταστάσεις αλλά μπορεί κανείς να εξωθήσει τις περιγραφές ίσαμε τις ακραίες συνέπειές τους και τις πιο συγκλονιστικές αλλά στην πράξη πραγματικές ανθρώπινες καταστάσεις. Δεν έχω πλήρως κατασταλάξει, ακόμη, στην ακριβή επιστημολογία που θα ακολουθήσω ή θα δημιουργήσω. Πολλοί εξάλλου κατασκεύασαν μοντέλα στο παρελθόν (για παράδειγμα ο Αριστοτέλης στις περίφημες κατηγοριοποιήσεις) και από καιρό μελετώ μια σύνθεση ή μια πρωτότυπη δική μου προσέγγιση.
Ο σκοπός εν τέλει είναι απλός: Σύνθεση ομοειδών περιπτώσεων και περιγραφή ιδεοτυπικών ανθρωπότυπων στο εκατέρωθεν εκκρεμές της ακαδημαϊκής ζωής. Αυτό μπορεί να αφορά ένα πλήθος ανθρωπίνων καταστάσεων, μερικών που δεν είναι κατ’ ανάγκη αμιγώς ακαδημαϊκές ή επιστημονικές αλλά λόγω ιδιότητας οι φορείς κινούνται στα εκατέρωθεν όρια της ηθικής, των νόμων και των πολιτισμένων τρόπων. Για να δώσω σαν παράδειγμα παρεμφερείς ομοειδείς περιπτώσεις, συνάντησα στο εξωτερικό -και σε μερικές περιπτώσεις και στην Ελλάδα, μέχρι στιγμής πάντως όχι πολύ συχνά- άτομα που εκμεταλλευόμενοι την ακαδημαϊκή ιδιότητά τους και την θέση και ρόλο τους για να υιοθετήσουν στάσεις και συμπεριφορές που δεν χωράει ο νους ενός «κανονικού» ανθρώπου πως μπορεί να συμβαίνει με «ανώτερους λειτουργούς της επιστήμης». Μιλούμε για καταστάσεις στα όρια προβληματικών συμπεριφορών που δύσκολα «συλλαμβάνονται» με συμβατικά μέσα. Βέβαια, ο Κονδύλης οξυδερκής σε όλα διαχωρίζει τον φορέα της ηθικής και του ανώτερου πνεύματος από το άτομο ως φορέα ισχύος.
Αν και πρόωρο να κάνω λόγο γι’ αυτό λόγω μεγάλου και ακατέργαστου «υλικού», αναφέρω προκαταρτικά χαρακτηριστικές διαχρονικές ομοειδείς εμπειρίες «επιστημονικών λειτουργών» που τηρούν τόσο «ανώτερες» όσο και «κατώτατες» στάσεις και συμπεριφορές. Στάσεις και συμπεριφορές, δηλαδή, απόλυτης ευθύνης και στάσεις και συμπεριφορές απόλυτης ανευθυνότητας ή και συμβατικά άπιαστης ανηθικότητας. Για να σταθώ στην μια πλευρά του εκκρεμούς που αναμενόμενα ελκύει περισσότερο την περιέργεια, αναφέρω ως παράδειγμα επιστημονικό λειτουργό σε ευρωπαϊκή χώρα που πειθανάγκαζε συνάδελφό του να βοηθήσει την έκδοση ευνοϊκού διαζυγίου, «εξετάστρια» που έκοβε φοιτητή για να τον πειθαναγκάσει να την «προσεγγίζει» πιο συχνά δημιουργώντας έτσι σχέσεις εξάρτησης, καθηγητή που κυριολεκτικά «κυνηγούσε» νεαρότερο συνάδελφό του επειδή δεν προερχόταν από «χαμηλή» κοινωνική καταβολή (και ο οποίος με χίλια βάσανα κατόρθωσε να σπουδάσει), καθηγήτρια που ευνοούσε βαθμολογικά φοιτήτριες τις έκανε κατασκόπους του συζύγου της, επιστημονικό λειτουργό που χρησιμοποιούσε την ακαδημαϊκή ιδιότητά του για να ξεγλιστράει φορολογικά, αναρίθμητες κυριολεκτικά άπιαστες περιπτώσεις ιδεολογικών προκαταλήψεων που αδικούν ή ευνοούν, και πολλές άλλες πιο ακραίες ή ενδιάμεσες εκδοχές στάσεων και συμπεριφορών που πιστοποιούν αξιώσεις ισχύος σε ένα φαύλο κύκλο πελατειακών σχέσεων ή το αντίστροφο, δηλαδή ανώτερο πνεύμα, ακαδημαϊκή ηθική, άτεγκτη προσκόλληση σε πάγιους ακαδημαϊκούς κώδικες και ανιδιοτέλεια σε βαθμό αυτοθυσίας. Όλα αυτά λοιπόν εδώ και πολλά χρόνια συστηματικά προσπαθώ να τα ομαδοποιήσω και να τα κατηγοριοποιήσω. Μέγιστο ζήτημα πάντως που ανακύπτει στο επιστημονικό άσυλο όλων των χώρων είναι η μη τήρηση των υποσχέσεων. Ιδιαίτερα εάν και όταν κανείς κριθεί σε μόνιμη θέση, το ζήτημα είναι κατά πόσο θα λειτουργεί και συμπεριφέρεται με τον ακαδημαϊκά πρέποντα τρόπο ή κατά πόσο θα ισχύει η ρήση «για όσους απομακρύνθηκαν από το ταμείο δεν υπάρχουν ρέστα». Ίντριγκες, αποφυγή συμμόρφωσης με όρους και προϋποθέσεις διορισμού, ευέλικτες εναλλαγές φίλων και εχθρών με κάλυμμα την μονιμότητα ή ακόμη άκρατες ιδιοτελείς στάσεις και συμπεριφορές στην βάση συμμαχιών, ιδεολογικών συμπλεύσεων και προσωπικών συμφερόντων. Αυτά και πολλά άλλα, οφείλω να διευκρινίσω, ως συνοψίσεις ομοειδών φαινομένων μπορεί να μην είναι ακριβή γεγονότα την στιγμή της εμπειρικής πιστοποίησής τους, αλλά να αποτελούν, όπως υπαινίχθηκα μόλις, ομοειδείς ψηφίδες μιας ιδεοτυπικής κατασκευής που διαρκώς κτίζεται.
Διαρκώς συζητώ αυτά τα ζητήματα με ομότεχνούς μου -κάποια στιγμή ίσως να στοχαστώ και δημόσια για να εισέλθω σε μια διαδικασία εμπλουτιστικής δημόσιας διαβούλευσης-, καταγράφω εμπειρίες, τις ομαδοποιώ ανάλογα με την μεταξύ τους συνάφεια, αναζητώ παρόμοιες ανθρώπινες καταστάσεις στην βιβλιογραφία, μελετώ βιογραφίες πολιτικών στοχαστών και ασφαλώς αναζητώ την καταλληλότερη επιστημολογία συγκρότησης μιας ολιστικής περιγραφής που θα προσεγγίζει την πραγματικότητα όσο περισσότερο μπορεί κανείς να το κάνει.
Τέλος, πρέπει να πω ότι αυτή η ερευνητική εμπειρία με επηρέασε βαθύτατα. Άλλοτε θέλω να τρέξω μακριά από τα πανεπιστήμιο και να μην περνάω ούτε απ’ έξω, άλλοτε με κάνει να αισθάνομαι πολύ ευτυχής που συναντώ κάποιους ασκητικούς και τίμιους στοχαστές. Και συνάντησα πολλούς της τελευταίας κατηγορίας. Γι’ αυτό και αποφάσισα να συνεχίσω …
Ο στόχος συγγραφής μιας ή περισσότερων ιδεοτυπικών κατασκευών, πάντως, όπως υπονόησα στην αρχή σε αναφορά με συντρέχοντα εκτενέστερα κείμενα, δεν είναι στις άμεσες προτεραιότητές μου.