Το πολιτειακό γίγνεσθαι και η διεθνής πολιτική ποτέ δεν ήταν και ποτέ δεν θα είναι γραμμικά. Ακόμη και εντός των Αυτοκρατοριών όπως η Βυζαντινή Οικουμένη όπου σταθεροποιήθηκε μια κοσμοσυστημιακή δια-Πολιτειακή δομή κατά κανόνα δημοκρατική σε όλα τα δυνατά επίπεδα, τίποτα δεν ήταν γραμμικό. Η πολιτική εντός των κρατών και μεταξύ των κρατών είναι ένα άθλημα όπου στην πρώτη περίπτωση (εντός του κράτους) όλα εξαρτώνται από την θέσπιση, νομιμοποίηση, ευταξία, ευνομία και (εσωτερική και εξωτερική) ασφάλεια και στην δεύτερη περίπτωση (στο επίπεδο του διεθνούς συστήματος) η σταθερότητα ή η αστάθεια συναρτώνται με την ύπαρξη ή ανυπαρξία ισορροπίας δυνάμεων και συμφερόντων και από το πώς τα κράτη διαχειρίζονται τις διαρκείς ανακατανομές δυνάμεων και συμφερόντων.

Όλα είναι μια Οδύσσεια με το καράβι να ταξιδεύει προς τον ένα προσανατολισμό (τον σωστό όπου είναι η Ιθάκη) ή τον αντίθετο (τις κακοτοπιές και τα βράχια). Τι θα μπορούσε όμως να σημαίνει αυτό! Εύκολη απάντηση δεν υπάρχει ενώ στο «Κοσμοθεωρία των Εθνών» υποστηρίξαμε πως μέχρι να υπάρξει και εάν υπάρξει ξανά κοσμοσύστημα κατά περιφέρεια ή κατά πλανήτη η σταθερότητα και η αστάθεια θα είναι ευθέως ανάλογη των αντί-ηγεμονικών συσπειρώσεων. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ανθόσπαρτο διεθνή βίο αλλά ένα συγκεκριμένο προσανατολισμό τις προϋποθέσεις του οποίου η πολιτική θεωρία του διεθνούς συστήματος αποστολή έχει να φωτίζει με περιγραφικό και αξιολογικά ελεύθερο τρόπο. Διαφορετικά είναι γνώμες ή προπαγάνδες.

Δεν θα εισέλθω εδώ σε ανάλυση του ιδεαλιστικού φαινομένου (και ότι είναι είτε αφελής και επικίνδυνη ουτοπία ή μεταμφίεση ηγεμονικών αξιώσεων ισχύος), κάτι που έχω κάνει αλλού τόσο σε εκτενή κείμενα όσο και σε συντομότερες παρεμβάσεις. Εκτενέστατα εάν όχι εξαντλητικά, πάντως, το εξέτασα στο «Αμερικανική εξωτερική πολιτική. Από την ιδεαλιστική αθωότητα στο πεπρωμένο του έθνους«. Αβασάνιστα όπως και πολλά άλλα κείμενα η ανάλυση οδηγήθηκε στο πόρισμα ότι είναι στην «καλύτερη περίπτωση» μεταμφίεση των ηγεμονικών αξιώσεων ισχύος  και στην χειρότερη φασισμός με άλλο όνομα. Εκεί λοιπόν με δραματικό και θανατηφόρο τρόπο η αντίληψη «ένας νόμος για όλους ανεξαρτήτως καταβολών και ανθρωπολογικής ετερότητας» οδήγησε σε μια από τις μεγαλύτερες εθνοκαθάρσεις και γενοκτονίες.

Αφορμή για το σχόλιο και το παράθεμα πιο κάτω από το βιβλίο μου «Κοσμοθεωρητική Ετερότητα και Αξιώσεις Πολιτικής Κυριαρχίας» είναι σύντομη συνομιλία που είχα με νεαρό δευτεροετή φοιτητή νομικής σε πανεπιστήμιο «κάπου στην Ελλάδα». Ο φίλος πατέρας του μου είπε να του μιλήσω λίγο γιατί μετά από ένα μάθημα ήταν αναστατωμένος. Ο φοιτητής όντως σοκαρίστηκε όταν συνταγματολόγος τους έκανε εκτάκτως ως επισκέπτης ένα μάθημα.

Τι παράπονο έχεις. Τον ρώτησα. Η απάντησή του με γέμισε αισιοδοξία. Κάποιοι νέοι, φαίνεται, άρχισαν  να προβληματίζονται και να σκέπτονται πως εάν δεν αλλάξουν τα πράγματα το μέλλον τους υποθηκεύεται για καλά.  Το πως θα αλλάξουν ή αν μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα, βέβαια, είναι ένα μεγάλο ζήτημα.

Πρώτον, μου είπε, δεν είναι δυνατό ένας επιστήμονας να απευθύνεται σε φοιτητές με ιδεολογική και πολιτική γλώσσα και όχι αυστηρά περιγραφικά δίνοντας στους φοιτητές εναλλακτικά διλήμματα και προβλήματα επί ενός τόσο σοβαρού ζητήματος. Δηλαδή, του πως δομείται και λειτουργεί ένα κράτος που αποτελείται από διαφορετικούς ανθρώπους των οποίων η πολιτική οργάνωση ποτέ δεν ήταν εύκολη, γραμμική και απλή. Εγώ δευτεροετής φοιτητής το ξέρω αυτός δεν το ξέρει; Δεν είμαστε ακταρμάς μια κοινωνία αλλά άνθρωποι που παρά την ετερότητα του καθενός υπάρχει κατιτί που μας ενώνει και που γι’ αυτό συζητάμε πολιτικά, και ανεξάρτητα προτιμήσεων του καθενός, οδηγούμαστε σε μια συνισταμένη κανονιστικών ρυθμίσεων, και στην συνέχεια όλο αυτό αλλάζει καθημερινά μέσα από την πολιτική συζήτηση. Μια διαφοροποιημένη κοινωνία δεν συγκροτείται και δεν σταθεροποιείται με ιδεολογικά εκπορευμένους νόμους παρά μόνο εάν η εξουσία είναι δικτατορική,  κατέληξε ο φοιτητής επιδεικνύοντας σπάνια ωριμότητα λόγου και σκέψης.

Μπράβο, του απάντησα. Εάν σε εξέταζα εγώ και έγραφες με μια τέτοια αντικειμενικότητα θα σου έβαζα δέκα με δέκα θαυμαστικά. Είσαι ήδη καλός πολιτικός επιστήμονας. Μην ανησυχείς. Συνέχισε να διαβάζεις ανεξαρτήτως του τι ακούς στο πανεπιστήμιο.

Το δεύτερο παράπονο; τον ρώτησα. Ο επισκέπτης καθηγητής, μου είπε ο φοιτητής, μουρμουρούσε για κάτι Γκεζέλσαφτ και για κάποιο Τόννις. Γιατί, συνέχισε ο φοιτητής, αν και μιλούσε έντονα, ιδεολογικά και πολιτικά, από επιστημονική άποψη όσοι ήμασταν στην αίθουσα, για μουρμουρητό ακατανόητων θέσεων το περάσαμε. Δεν καταλάβαμε και πολύ τι εννοούσε, αλλά αυτό που συμπεραίναμε είναι ότι σημασία έχουν κάποιοι ιδεολογικά προκαθορισμένοι νόμοι και ότι τα κακά ανθρώπινα πνεύματα πρέπει να πειθαρχούν σε αυτούς τους νόμους. Όπως περίπου μέσα σε μια Εταιρεία όπου οι κανόνες λειτουργίες της δεσμεύουν όσους δουλεύουν εκεί διαφορετικά απολύονται. Όχι, συνέχισε ο Ανδρέας, όπως ο Αριστοτέλης λέει. Ότι δηλαδή ο τρόπος ζωής και οι νόμοι εκπορεύονται από τον κατ’ αλήθειαν βίο ανθρώπων προικισμένων με ετερότητα και οι οποίοι επιδιδόμενοι σε ένα άθλημα αναζήτησης της κοινής αλήθειας προσδιορίζουν την νομιμοποιητική διανεμητική δικαιοσύνη. Δεν βλέπει ο συνάδελφός σας, με ρώτησε, ότι έχουμε πολλά κράτη και αν οι κοινωνίες τους συμφωνούσαν με πάγιους και καθολικής εφαρμογής νόμους θα είχαν από καιρό αποφασίσει να αυτό-καταργηθούν και να δημιουργήσουν ένα παγκόσμιο κράτος! Γιατί υπονόησε ότι σύμφωνα με την δική του πολιτική αντίληψη ο κόσμος θα μπορούσε και να ενωθεί στην βάση κάποιων κοινών πλανητικών δικαιακών κριτηρίων που αυτός γνωρίζει αλλά δεν γνωρίζουν τα δισεκατομμύρια δαιμονισμένοι άνθρωποι που ζουν στον πλανήτη και που δεν συμμορφώνονται με αυτό που αυτός πιστεύει ότι είναι πολιτικός ορθολογισμός. Καλά, είπε ψύχραιμα αλλά απορώντας, ο ολοφάνερα ώριμος είκοσι χρονών Ανδρέας, δεν βλέπουν τηλεόραση κάθε βράδυ για να καταλάβουν ότι ο κόσμος είναι διαφοροποιημένος, δεν υπάρχουν πάγιοι κανόνες κατ’ αλήθειαν βίου για όλες τις κοινωνίες και για όλα τα κράτη και ότι το κάθε κράτος παλεύει να έχει νόμους σύμφωνα με τα ιστορικά χαρακτηριστικά της υποκείμενης ανθρωπολογίας! Τους πολιτισμούς τους, τις πολιτικές τους παραδόσεις, τις θρησκείες τους και κάθε άλλο που επηρεάζει την σκέψη τους. Γιατί αυτός ο διδάσκων συνάδελφός σου εθελοτυφλεί, ολοκλήρωσε ο Ανδρέας.

Σταμάτα Ανδρέα, του λέω, όσον με αφορά σε βαθμολογώ ξανά δέκα. Αυτή την φορά με είκοσι θαυμαστικά. Με απλή λογική και ορθολογιστική σκέψη κατάφερες να καταλάβεις πόσο άτοπα είναι τα μοντερνιστικά ιδεολογικά δόγματα που αξιώνουν ανθρωπολογική εξομοίωση και πολιτική εξίσωση των κρατών και των περιφερειών ή και του πλανήτη. Και που προσπαθώντας να συμμορφώσουν τους ανθρώπους με το εκάστοτε δόγμα γέμισαν την σύγχρονη ιστορία με μεγάλα νεκροταφεία.

Τον «παρηγόρησα» λέγοντάς του ότι η εμπειρία μου σε πολλά πανεπιστήμια και σε πολλές χώρες ως φοιτητής και ως διδάσκων είναι ότι το προσωπικό που διδάσκει είναι εξ αντικειμένου και αναπόφευκτα ανομοιογενές και διαφορετικών βαθμίδων. Μερικοί είναι επιστημονικά κορυφαίοι, άλλοι μέτριοι (αλλά κάνουν την δουλειά τους αναμασώντας έστω περιγραφικά «όλες τις σχολές»), κάποιοι άλλοι είναι αμαθείς ή χειρότερα ημιμαθείς και πάρα πολλοί είναι ιδεολογικά και κανονιστικά σκεπτόμενοι. Πλατωνάκια, δηλαδή. Ένας Πλάτωνας υπήρξε αλλά διαχρονικά είχαμε άπειρα πλατωνάκια που πιθηκίζουν τον Πλάτωνα.

Οι τελευταίοι, του λέω, δεν πρέπει να μας ξενίζει για το τι λένε σήμερα. Κάποια στιγμή θα καταλάβεις όσο προχωρείς πως επί ένα σχεδόν αιώνα ή και πολύ περισσότερο η πολιτική επιστήμη σε Ανατολή και Δύση καλλιεργήθηκε πάνω σε ιδεολογικούς προπαγανδιστικούς άξονες. Θα περάσει λίγος χρόνος πριν βελτιωθεί το πεδίο της πολιτικής σκέψης. Εσύ σαν φοιτητής θα ωφεληθείς αν εξαρχής κατανοήσεις ότι οι νόμοι δεν είναι έωλοι. Διαθέτουν κοινωνική αναφορά. Οι νόμοι όπως είναι και όπως αλλάζουν κατοπτρίζουν και ενσαρκώνουν ή πρέπει να ενσαρκώνουν την οντολογική ετερότητα της κοινωνίας στην οποία αναφέρονται.

Κατάλαβε λοιπόν, αγαπητέ Ανδρέα, συνέχισα, ότι κάθε διακριτή κοινωνία είναι ζωντανή, κάθε πολίτης έχει την δική του περί δικαιοσύνης αντίληψη και ότι ανά πάσα στιγμή η δικαιακά θεμελιωμένη ενδοκρατική τάξη κατοπτρίζει την ανά πάσα στιγμή συνισταμένη των περί δικαιοσύνης παραδοχών των μελών της κοινωνίας. Το ανά πάσα στιγμή δίκαιο που προσδιορίζει την ανά πάσα στιγμή ενδοκρατικη τάξη με τρόπο που είναι συμβατός με την ανθρωπολογική ετερότητα της κοινωνίας. Όσο περισσότερο είναι έτσι δομημένα και έτσι προσανατολισμένα τα πράγματα εντός ενός κράτους όσο περισσότερη δημοκρατία έχουμε. Η το δίκαιο που ορίζει την τάξη και η ανά πάσα στιγμή δικαιοσύνη ως συνισταμένη των προτιμήσεων των πολιτών δεν ταυτίζεται με την περί δικαιοσύνης αντίληψη του κάθε ενός ξεχωριστά. Όλα είναι ζωντανά  και εξελίσσονται, ή καλύτερα για να θυμηθούμε τον Αριστοτέλη είναι ένα άθλημα σύμμειξης και μέθεξης των αισθητών με τα πνευματικά.

Όσο περισσότερο το πολίτευμα είναι προσανατολισμένο με τρόπο που καθιστά τους πολίτες ολοένα και περισσότερο εντολείς της εντολοδόχου εξουσίας και την κοινωνία κάτοχο του κράτους τόσο περισσότερες πιθανότητες έχουμε να πραγματώσουμε την πολιτική ελευθερία.

Άμα τα καταλάβεις αυτά και μερικά άλλα στοιχειώδη και ουσιώδη θα καταλάβεις μια μεγάλη διάκριση, μεταξύ ενδοκρατικής τάξης και διακρατικής τάξης. Διάκριση που ενώ όλα τα κράτη την κατοχύρωσαν στο άρθρο 2 του Κεφαλαίου Ι του Καταστατικού Χάρτη του ΟΗΕ όπου και οι υψηλές αρχές του διεθνούς δικαίου (διακρατική ισοτιμία, μη επέμβαση, εσωτερική και εξωτερική κυριαρχία, δικαίωμα εσωτερικής πολιτικής αυτοδιάθεσης) πολλοί φορείς επιστημονικών τίτλων δεν την αντιλαμβάνονται μιλώντας εξομοιωτικά και εξισωτικά για την πέραν των συνόρων κατάσταση. Εσένα όμως ιδιαίτερα ως νομικό σε συμφέρει, είπα στον οξυδερκή φοιτητή, να καταλάβεις πλήρως τις συναρτήσεις μεταξύ νόμων και των ανθρωπολογικών παραμέτρων της κοινωνίας στην οποία αναφέρονται. Προβληματίσου, του υπογράμμισα, με την δική μου θέση ότι οι κοινωνίες δεν κατασκευάζονται από θεσμούς και νόμους αλλά οι κοινωνίες ορίζουν τους θεσμούς και τους νόμους που συνάδουν με τον δικό τους κοινωνικοπολιτικά προσδιορισμένο κατ’ αλήθειαν βίο. Το αντίθετο είναι δεσποτεία ή κατάσταση όπου μια κοινωνία είναι κατακτημένη από κάποιο ξένο κράτος το οποίο και επιβάλλει μια δυναστική υποδούλωση.

Εσύ είπα στον Ανδρέα, να ξέρεις ότι στην γνώση ισχύει η αρχή της αυτοβοήθειας. Ανά τον κόσμο υπάρχουν καλά, καλύτερα, μέτρια ή κακά Πανεπιστημιακά Τμήματα και αντίστοιχα διδάσκοντες. Εσύ όμως έχεις συμφέρον να μάθεις και η μάθηση είναι πολύ εκτενέστερο και βαθύτερο από αυτό που κάνεις στο πανεπιστήμιο οπουδήποτε και αν βρίσκεται στον πλανήτη. Στάσου στις καλές πηγές, κυρίως τις κλασικές και κάποιες άλλες της διαχρονίας που ακολούθησε. Του έδωσα και κάποια βιβλιογραφία ξένων και συγχρόνων Ελλήνων όπως του Κονδύλη, του Κοντογιώργη και του Ζιάκα.

Τα λεγόμενα του Ανδρέα, όπως υπονόησα πιο πάνω, αφήνουν κάποια χαραμάδα ελπίδας για το πώς η νέα γενιά θα δει τα πράγματα. Χωρίς αυτό να είναι σίγουρο, γιατί το ανάλγητο και ξενοκρατούμενο σύστημα εγχώριας εξουσίας αποδυνάμωσε το νεοελληνικό κράτος σε βαθμό απελπιστικό. Δεν εννοώ, βέβαια, ότι αυτή η παρακμή είναι μόνο νεοελληνικό φαινόμενο καθότι η μετά-Αποικιακή εποχή είναι ένα κρατικό και κοινωνικό καζάνι που κοχλάζει λόγω ανωμαλιών που δημιούργησε η επί αιώνες καταστολή/αναστολή του πολιτικού γίγνεσθαι πολλών εθνών (χωρίς να ξεχνούμε το διαίρει και βασίλευε στην φάση που οι αποικιοκράτες αποχωρούσαν).

Η εμπειρία του νεαρού φοιτητή, πάντως, είναι τυπική των αιτιών που προκάλεσαν την συμφορά μας. Συνοψίζω μερικά:

1. Το διεθνιστικό ιδεολογικό παραμύθιασμα που υποβάθμισε την έννοια πατρίδα και κράτος.
2. Η καταπολέμηση της Ελληνικότητας ως ανεξάντλητου πεδίου πολιτικών παραδόσεων και πολιτισμού (οικουμενικής κατά τα άλλα πλην εμείς αξιώνουμε να είμαστε κληρονόμου της, κάποιοι δεν θέλουν καν αυτό και κάποιοι άλλοι την εχθρεύονται για να είναι … αριστεροδεξιοί προοδευτικοί, πολίτες του κόσμου ή κάποιοι άλλοι που είναι πρωταθλητές της ιδιωτείας απαξιώνουν κάθε έννοια πολιτικής δημοκρατικά προσανατολισμένοι).
3. Η καταπολέμηση των ιστορικών κοσμοθεωριών οι οποίες αν δεν είναι στέρεες αλλά ροκανισμένες αποδυναμώνουν την θέληση των πολιτών να υιοθετούν ορθολογιστικούς προσανατολισμούς στα πεδία της κρατικής θεωρίας και της εξωτερικής πολιτικής.
4. Η κοσμοπολίτικη ασυναρτησία περί παγκοσμιοποίησης που ένωσε τα νήματα δημιουργώντας ένα τυπικό και μοναδικά ελληνικό μεταμοντέρνο αριστεροδεξιοφασιστικόαναρχικό συνονθύλευμα το οποίο παρέδωσε το κράτος στους ξένους δεμένο χειροπόδαρα.
5. Η καταπολέμηση κάθε ορθολογιστικής σκέψης για την διεθνή πολιτική μέσα στην οποία κυριαρχούν ανελέητες κρατοκεντρικές λογικές με συνέπεια εάν ένα κράτος δεν υιοθετεί ορθολογιστική εθνική στρατηγική να πλήττεται και να υπόκειται μεγάλες ζημιές.
6. Η αποδυνάμωση των δημοκρατικών αξιώσεων των πολιτών με «αντάλλαγμα» υποσχέσεις για επίγειους παγκοσμιοποιημένους και ευρωπαϊκούς αγγελικούς τόπους μέσα στους οποίους ακόμη και να πεις ότι είσαι Έλληνας πολίτης ή να κρατάς μια Ελληνική σημαία είναι ανάρμοστη συμπεριφορά (ενώ για  κάποιο περίεργο λόγο είναι ανεκτό οι άλλοι να αγαπούν το έθνος τους και να κρατούν τις σημαίες τους).
7. Η διαίρεση της κοινωνίας σε αριστερούς, δεξιούς κτλ με αποτέλεσμα τα μέλη της Ελληνικής κοινωνίας να μην λειτουργούν ως κοινωνικό σώμα για να εκπληρώσουν τις προαναφερθείσες δημοκρατικές αξιώσεις.
8. Η συνεπαγόμενη αποσιώπηση της αλήθειας, ότι δηλαδή δημοκρατία έχουμε όταν το πολιτικό μας σύστημα είναι προσανατολισμένο προς ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο του εντολέα πολίτη. Μάλιστα, εισαγόμενα Δαρβινιστικά δόγματα (εσχάτως «μνημονιακά») περί αποτελεσματικότητας επιβάλλουν μια άποψη περί εκτάκτου ανάγκης που διαιρεί την κοινωνία σε υποτελείς, εγχώριους μεταπράτες ξένων και διοικητές ξένων συμφερόντων.
9. Είναι εκπληκτική πάντως η ευκολία με την οποία αποσιωπούνται τα κίβδηλα έστω ιδεολογήματα και θεωρήματα του παρελθόντος περί «δικαιοσύνης», κράτους δικαίου, προσωπικών δεδομένων, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, περήφανων γηρατειών, αταξικών κοινωνιών που επίκεινται, παγκοσμοποιημένων παραδείσων και ασφαλώς ευρωπαϊκών έσχατων τόπων που για την Ελλάδα θα αποτελούσαν ένα γαλήνιο  λιμάνι εφησυχασμού και ηδονισμού. Ακόμη και αυτά σαρώνονται κάτω από το χαλί στο όνομα κάποιας έκτακτης ανάγκης που κάποιοι διαρκώς επικαλούνται για να κάθονται στις καρέκλες εξουσίας.
10. Με διαφορετικά λόγια την αναγκαία και μη εξαιρετέα για κάθε επιστήμη και για κάθε πολιτικό γίγνεσθαι πολιτική σκέψη την σάρωσαν κίβδηλες και εκατοστής τάξης εσχατολογίες ή προπαγάνδες κοινός τόπος των οποίων ήταν η θέση -που πολλοί συνεχίζουν να υιοθετούν- πως το κράτος είναι περιττό, πως τα σύνορα δεν χρειάζονται, πως η εθνική υπόσταση είναι αχρείαστη, πως οι εθνικές κοσμοθεωρίες είναι σοβινισμός, και πολλά άλλα. Κοινωνία, τουτέστιν ροκανισμένη, δεμένη χειροπόδαρα και ετοιμοπαράδοτη στους κερδοσκόπους, τους τοκογλύφους και στα άγρια ηγεμονικά θηρία που καθημερινά κατακερματίζουν τους ανίσχυρους και απρόσεκτους πάνω στην κλίνη του Προκρούστη των ασταμάτητων στρατηγικών παιγνίων. Όσο για τους νόμους, μην το ψάχνεται. Τους προσδιορίζει ο Δαρβίνος μέσα στον πυρήνα της τεχνόσφαιρας και οι ιθαγενείς υποτάσσονται και υπακούν τις ιεραρχίες που αυτός ορίζει.

Τελειώνω λοιπόν το σύντομο σχόλιο με αφορμή με τον ταλαντούχο φοιτητή Ανδρέα παραθέτοντας απόσπασμα από το «Κοσμοθεωρητική Ετερότητα και Αξιώσεις Πολιτικής Κυριαρχίας». Το ίδιο ζήτημα το έχω αναλύσει από διαφορετικές ή συγκλίνουσες οπτικές και σε άλλα βιβλία, κυρίως σε Αγγλικά κείμενα, αλλά και στα «Θεωρία διεθνούς και ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης» και «Κοσμοθεωρία των Εθνών».

Αφορά την Εταιρική αντίληψη της πολιτικής συγκρότησης ενός κράτους. Κατά την άποψή  μου η γνώση αυτής της συζήτησης μαζί και η κατανόηση του ιστορικού γεγονότος ότι ο μεταμοντερνισμός είχε σαρώσει το ιδεολογικό φαινόμενο ήδη πριν την Σοβιετική Επανάσταση, επαρκούν για να κατανοήσει κάποιος όλο το συνονθύλευμα μοντερνιστικών θεωρημάτων και ιδεολογημάτων περί διεθνισμού, κοσμοπολιτισμού και παγκοσμιοποίησης. Με μοναδικό, αριστουργηματικό και ολιστικό τρόπο, βέβαια, χωρίς να αναφέρεται καν στις «εταιρικές θεωρήσεις», ο Παναγιώτης Κονδύλης το έχει αναλύσει σε ένα από τα σημαντικότερα κείμενα πολιτικής θεωρίας όλων των εποχών, το «Η Παρακμή του Αστικού Πολιτισμού«.

Διόλου τυχαία στην διαδικασία ευρωπαϊκής  ολοκλήρωσης η «εταιρική» παραδοχή της «πολιτικής» συγκρότησης έγινε κεντρικό ζήτημα συζήτησης. Ο ωφελιμισμός θα γινόταν, υποστηρίχθηκε, η κινητήριος δύναμη μιας υπερεθνικής ένωσης. Για όσους δεν το γνωρίζουν, αυτό υποστηρίζουν οι λειτουργικές και νεολειτουργικές θεωρήσεις στην γραμμή των οποίων και κινήθηκε η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Τα προβλήματα άρχισαν, βασικά, όταν διαπιστώθηκε ότι αυτό δεν επαρκεί, ενώ το σύστημα συντηρήθηκε για κάποιο χρόνο όταν ο Ντε Γκολ επέβαλε τις συναινετικές αποφάσεις το 1966 και β) γιατί τα διλήμματα ασφαλείας αποδυναμώθηκαν προσωρινά λόγω Αμερικανικής στρατηγικής παρουσίας. Αμφότερα άλλαξαν όταν τελείωσε ο Ψυχρός Πόλεμος και όταν για λόγους που δεν είναι του παρόντος έγινε το άλμα στο κενό με το όνομα ΟΝΕ.

Γενικότερα, η περί εταιρικής κοινωνίας συζήτηση αφορά το κατά πόσο ένα πολιτικό σύστημα είναι ένας ανθρωπολογικός ακταρμάς ή καλύτερα μια πολιτική ανθρωπολογία κατασκευασμένη βάση δόγματος και στην βάση νόμων και θεσμών που αυτό το δόγμα ορίζει. Δεν θα προσθέσω πολλά γιατί το παράθεμα συνοψίζει την συζήτηση. Θα πω μόνο ότι ενώ στην Ευρώπη αυτά ήταν συζητήσεις που φώτιζαν κάποιες πτυχές πλην τα πολιτικά ελίτ τις έβαζαν στα ράφια της ιστορίας, σε κράτη που κατηφόρισαν κοσμοθεωρητικά, πολιτικά και πνευματικά οι αντιλήψεις περί εταιρικής κοινωνίας συν τα εξίσου συγγενή εθνομηδενιστικά ιδεολογήματα, αποτέλεσαν κύρια αιτία των προβλημάτων. Κατάληξη είναι αυτό που περιγράφει το δέκατο σημείο της απαρίθμησης των αιτίων της συμφοράς που προηγήθηκε τρεις παραγράφους πιο πάνω.

Τέλος, επιμένοντας στην διάγνωση και στην υπογράμμιση των αιτίων της συμφοράς  των νεοελλήνων είναι κάτι που επιβάλλεται να κάνουμε αδιαλείπτως. Έστω και αν οι ελπίδες ανάκαμψης εκμηδενίζονται κάθε μέρα που περνά, οι λίγες πιθανότητες αντιστροφής της συμφοράς εξαρτώνται από την σωστή διάγνωση και την κατανόηση αυτών των αιτίων.

απόσπασμα (δεν συμπεριλαμβάνει τις υποσημειώσεις και αντλείται από το κείμενο πριν τύχει φιλολογικής επιμέλειας)

… Το βαθύτερο νόημα του «συμβιβασμού του Λουξεμβούργου», είναι πως ακόμη και η άνωθεν προδιαγεγραμμένη εταιρική ολοκλήρωση θα εισέρχεται σε ολοένα μεγαλύτερα αδιέξοδα και θα βυθίζεται σε ολοένα μεγαλύτερα προβλήματα σύγκλισης και συνοχής αν δεν συνοδεύεται από επαρκή αλληλεγγύη και κοινωνικές συγκλίσεις. Όταν, όπως διαπιστώσαμε, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 υπό την πίεση στρατηγικών διλημμάτων λήφθηκαν αποφάσεις για την Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ), ελάχιστα λήφθηκε υπ’ όψιν αυτή η παράμετρος, γεγονός που ανάγκασε ακόμη και τον Ζακ Ντελόρ να μιλήσει τον Ιανουάριο 1999 για τον κίνδυνο διάλυσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης69.

Τα συμπεράσματα αυτά θα μπορούσαν να διερευνηθούν και σε αναφορά με την συζήτηση για τον κοινωνιοκεντρικό ή εταιρικό χαρακτήρα του Κοινοτικού μοντέλου. Στο σημείο αυτό, ίσως θα πρέπει υπενθυμίσουμε ορισμένες πτυχές που αφορούν την εξέλιξη των θεωριών ολοκλήρωσης όπως τις περιγράψαμε στα κεφάλαια που προηγήθηκαν. Συγκεκριμένα, ενώ ένα μεγάλο μέρος της θεωρίας ολοκλήρωσης την εποχή της άνθησής της (προς το τέλος της δεκαετίας του 1960 και στις αρχές της δεκαετίας του 1970) στηρίχθηκε στο επίσης φιλελεύθερο επιχείρημα της αλληλεξάρτησης, οι ίδιοι αναλυτές που το ανέπτυξαν μετεξελίχθηκαν επιστημονικά, προετοιμάζοντας έτσι την οικοδόμηση των φιλελεύθερων θεωριών οι οποίες όπως είδαμε στο κεφάλαιο 15 πιο πάνω υιοθετούν μια σαφέστατα κρατοκεντρική δομή ιεραρχημένη στη βάση κριτηρίων ισχύος. Η παροδική «εισβολή» στη θεωρία ολοκλήρωσης αναλυτών όπως οι Nye και Keohane στις αρχές της δεκαετίας του 1970 λειτούργησε εκφυλιστικά, επειδή, ενώ με κείμενά τους ενίσχυσαν την τάση της εταιρικής νοηματοδότησης του κοινωνικού γεγονότος στις διεθνείς σχέσεις (βλ. για παράδειγμα Keohane/Nye 1973,1977) στη συνέχεια εργάστηκαν στο πλαίσιο του ιδιόμορφου νεοφιλελεύθερου παραδείγματος, το οποίο εντάσσεται κατά κύριο λόγο στο παραδοσιακό παράδειγμα70. Όπως παρατηρεί ο Paul Taylor, στα κείμενά τους αυτής της περιόδου, κατόπτριζαν μια γενικότερη τάση στις θεωρίες της αλληλεξάρτησης που οδηγούσε στην αποδοχή της εταιρικής μορφής της κοινωνίας, δηλαδή του «Gesellschaft» (εταιρική αντίληψη) αντί της παραδοσιακής έννοιας του «Gemeinschaft» (κοινωνιοκεντρική αντίληψη):

«[οι αναλυτές των θεωριών της αλληλεξάρτησης] Φαίνονταν να ενδιαφέρονται περισσότερο για διαδικασίες εξατομικευμένης επιλογής μεταξύ ανταγωνιστικών συμφερόντων και λιγότερο για το κατά πόσον τα συμφέροντα αυτά είναι συμβατά ή κατοπτρίζουν ομοφωνία η οποία θα ήταν κεντρικό κριτήριο στην εναλλακτική προσέγγιση του Gesellschaft» (1983, σ. 164).

Παρόμοια είναι και η ενδιαφέρουσα κριτική του Ronn Kaiser, ο οποίος τόνισε ότι, εκπληρώνοντας τους στόχους της θεωρίας για περιγραφή, ερμηνεία και πρόβλεψη οι φιλελεύθερες θεωρίες προσκολλήθηκαν στην διαδικασία, παραμέλησαν τους συστημικούς παράγοντες και ακόμη πιο σημαντικό παρέκαμψαν πλήρως την ιστορική πείρα και τα κοσμοθεωρητικά χαρακτηριστικά των κοινωνιών:

«Η διαδικασία περιφερειακής ολοκλήρωσης θα γίνει καλύτερα κατανοητή μόνο αν παντρέψει τη «διαδικασία» με το «περιεχόμενο». Ο υπέρτατος σκοπός της θεωρίας περιφερειακής ολοκλήρωσης, να κατανοήσει τη διαδικασία περιφερειακής ολοκλήρωσης, δεν μπορεί να πραγματωθεί εάν γνωρίζουμε μόνο τους συντελεστές που συμμετέχουν και τη συμπεριφορά τους: Η δυνατότητα που έχει μια θεωρία να προβλέψει εξαρτάται από την ικανότητα του αναλυτή να καταλάβει τις αλληλεπιδράσεις εντός της διαδικασίας και το περιεχόμενό της, δηλαδή όχι μόνο το «γιατί» και το «πώς» της αλλαγής αλλά το «τι». Το «τι» της περιφερειακής ολοκλήρωσης είναι μια πολιτεία, είναι κοινωνία με κοινοτικό περιεχόμενο. Σήμερα στην Ευρώπη υπάρχει μια ποικιλία πολιτειών, τα έθνη-κράτη, με «υπερεθνικές» διασυνδέσεις. Το κρίσιμο ερώτημα είναι εάν και πώς οι ευρωπαϊκές πολιτείες θα γίνουν μια πολιτεία» (ό.π., σ. 208,209).

Όπως διαπιστώσαμε στο κεφάλαιο 18 πιο πάνω, όχι μόνο δεν απαντήθηκε αυτό το κρίσιμο και κεντρικό ερώτημα, αλλά παρατηρήθηκε έντρομη οπισθοχώρηση μπροστά στην ανάγκη οντολογικής νοηματοδότησης του κοινωνικού-πολιτειακού γεγονότος. Στη συνέχεια, μέχρι και σήμερα, τα πλείστα κείμενα της φιλελεύθερης ανάλυσης επιμένουν στο «γιατί» και το «πώς», χωρίς να επιχειρούν να νοηματοδοτήσουν την εξαρτημένη μεταβλητή υπό το πρίσμα του Παραδοσιακού Παραδείγματος71. Σε κάθε περίπτωση, η εξαρτημένη μεταβλητή απαιτείται να είναι κάποιας μορφής συνισταμένη των εθνών-κρατών. Αυτό είναι ένα ενδεχόμενο το οποίο λίγοι τολμούν να νοηματοδοτήσουν, ενώ, όταν το κάνουν, δίνουν λιγότερες απαντήσεις και αφήνουν να αιωρούνται περισσότερα ερωτήματα απ’ ότι πριν. Εν τω μεταξύ, όπως διαπιστώσαμε στο κεφάλαιο 19, το έλλειμμα λαϊκής κυριαρχίας διευρύνεται ανάλογα με το σύστημα της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης στους καταναλωτικούς τομείς αλλά και στους τομείς υψηλής πολιτικής όπου η συνεργασία είναι διακυβερνητικού χαρακτήρα αλλά διαπλεγμένη με το υπόλοιπο κοινοτικό σύστημα.

Όπως διαπιστώσαμε πιο πάνω (κεφ. 18,19), στο παρελθόν οι φεντεραλιστές πρότειναν κάποιου είδους κοινωνικοπολιτική επανάσταση, οι νεολειτουργιστές μια σταδιακή προσέγγιση, οι μετα-νεολειτουργιστές επέλεξαν τη στασιμότητα (τη διαδικασία ως εξαρτημένη μεταβλητή στο πλαίσιο ενός νεωτερικού-εταιρικού προτύπου) και οι ύστεροι νεολειτουργιστές της δεκαετίας του 1990 την ανάλυση του φαινομένου ως ενός κοινωνικά αιωρούμενου πρωτόγνωρου συστήματος διακυβέρνησης. Ο Ronn Kaiser, οικοδομώντας στην ανάλυση του Stanley Hoffmann, επισημαίνει ότι η «πολιτεία» είναι η μονάδα που προικίζεται με «κυριαρχία» και νομιμοποιητική κοινωνική συγκρότηση, δηλαδή οντολογικά χαρακτηριστικά τα οποία κάποιος δύσκολα θα μπορούσε να παραβλέψει ή να παρακάμψει. Όπως το θέτει,

«αν ο σκοπός μας είναι να δημιουργήσουμε ένα κυρίαρχο περιφερειακό κράτος, πρέπει το να προικίσουμε με τις κοινωνικές και ψυχολογικές ιδιότητες που είναι αναγκαίες για μια τέτοια κυριαρχία. Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός πως το Gesellschaft είναι μια μόνο διάσταση, ενώ στο τέλος πρέπει να έχουμε όλους τους αναγκαίους παράγοντες, δηλαδή τόσο Gesellschaft όσο και Gemeinschaft. (…) Μόνο με τη συνειδητή μεταλλαγή της δομής και της κοινωνίας και της κοινότητας θα υπάρξει ουσιαστική πρόοδος προς την κατεύθυνση της περιφερειακής ολοκλήρωσης» (Kaiser 1972 1972, σ. 207-8).

Όμως, η πρόοδος προς αυτή την κατεύθυνση δεν υπήρξε. Όπως διαπιστώσαμε πιο μπροστά, οι αφετηριακές λογικές των φεντεραλιστών και νεολειτουργιστών (που απαιτούσαν «μετάθεση πίστης και νομιμοφροσύνης») αντικαταστάθηκαν από το πραγματιστικό σύστημα της ανάπτυξης της συνεργασίας στα καταναλωτικά ζητήματα. Ταυτόχρονα, η ευρωπαϊκή αμυντική ταυτότητα καθηλώθηκε σε διακυβερνητικά και Ατλαντικά πλαίσια. Έτσι, ενώ ο αρχικός βασικός στόχος πολλών ήταν να οικοδομηθεί μια κοινωνιοκεντρική κοινότητα ευρωπαϊκής εμβέλειας, η επί μακρόν αποτελμάτωση της ολοκλήρωσης στα καταναλωτικά ζητήματα καθήλωσε τις προσπάθειες επίτευξης του κρίσιμου στόχου της «αλληλεγγύης» 72. Εξάλλου, όπως τονίστηκε πιο πάνω, η υιοθέτηση της ΟΝΕ σηματοδότησε την αλλαγή στροφής προς λιγότερη αλληλεγγύη που παραπέμπει στην αρχή της αυτοβοήθειας: Η συμμετοχή στην Οικονομική και Νομισματική Ενοποίηση είναι συνάρτηση των δυνατοτήτων ενός κράτους-μέλους να συμμετάσχει και όχι συνάρτηση κάποιου, έστω και εταιρικού, «ευρωπαϊκού κοινωνικού συμβολαίου» που θα διασφαλίζει εγγυήσεις, αφενός, πως όλοι θα συμμετέχουν ισότιμα, και αφετέρου, πως οι ανακατανομές συμφερόντων που προκαλεί ο σκληρός ανταγωνισμός θα εξισορροπούνται από αναδιανεμητική κοινοτική αλληλεγγύη εμβέλειας ανάλογης με την εμβέλεια του εγχειρήματος73. Για να συμβεί κάτι τέτοιο, ασφαλώς, απαιτούνται εδραίες κοσμοθεωρητικές παραδοχές στο ευρωπαϊκό επίπεδο που να νομιμοποιούν την άποψη πως η κοινοτική αλληλεγγύη σε ένα εγχείρημα υπερεθνικής ολοκλήρωσης δεν είναι ελεημοσύνη αλλά αναδιανεμητική δικαιοσύνη που σχετίζεται με το «γενικό καλό»74.

Ο Paul Taylor (1982, σ. 164-70), αναλύοντας το θέμα του χαρακτήρα του ηθικοκανονιστικού υπόβαθρου της ευρωπαϊκής κοινωνίας, υποστήριξε πως πολλά εξαρτώνται από τη σύνθετη διαπλοκή και αλληλεπίδραση μεταξύ εταιρικών σχέσεων και των παραγόντων που θεωρείται πως εντάσσονται στην κοινωνιοκεντρική αντίληψη, μεταξύ αυτονομίας και αναδιανεμητικών διαδικασιών και μεταξύ αυτονομίας και εμβάθυνσης της ολοκλήρωσης. Σε κάθε πολιτική διαδικασία, παραστάσεις συμφέροντος που συνδυάζονται με ψυχολογικές παραμέτρους, συναισθηματικούς παράγοντες, χειρονομίες καλής θέλησης και πρόταξη κοινών ηθικών αξιών, επηρεάζουν την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων. Εάν υποτιμηθούν αυτοί οι τομείς και παραμεληθούν οι συνοδευτικές πολιτικές, είναι δυνατό να δημιουργηθούν παραστάσεις «παγίδας αλληλεξάρτησης». Δηλαδή εντάσσεις μεταξύ αιτημάτων αυτονομίας και πιέσεων για περισσότερη συνεργασία ή ολοκλήρωση δυνατό να προκαλέσουν αντίσταση στη συνεργασία ή την ολοκλήρωση, επειδή μπορεί να εκτιμηθεί πως περαιτέρω βήματα θα έχουν ως συνέπεια μεγάλες απώλειες στους προαναφερθέντες τομείς. Πιθανοί τρόποι υπέρβασης της «παγίδας αλληλεξάρτησης» είναι η μαζική ανακατανομή πόρων με τρόπους που τονίζουν την αλληλεγγύη, αποφέρουν «πλευρικά οφέλη» (sidepayments) και αυξάνουν την αυτονομία. Ως προς το τελευταίο σημείο, ο Taylor υπογραμμίζει πως,

«σε κάθε περίπτωση, ένα ευαίσθητο ζήτημα είναι η κυριαρχία των κρατών και η τάση τους για αντίσταση στις εξωτερικές επεμβάσεις» (ό.π., σ. 167-8).

Κατά συνέπεια, η αλληλεξάρτηση στο πλαίσιο μιας διαδικασίας ολοκλήρωσης, όταν περιορίζει την αυτονομία των κρατών και αφήνει περιθώρια ηγεμόνευσής τους από τα ισχυρότερα μέλη, είναι δυνατό να οδηγήσει προς την αντίθετη κατεύθυνση, δηλαδή σε στασιμότητα ή και οπισθοδρόμηση της ολοκλήρωσης. Για να το θέσω διαφορετικά, είναι ένα πράγμα η κοινωνιοκεντρική ολοκλήρωση και άλλο πράγμα η συμμετοχή των κρατών σε κοινούς θεσμούς που προωθούν συνθήκες εταιρικής συνύπαρξης και συνεργασίας. Στην πρώτη περίπτωση οι αξιώσεις ανεξαρτησίας-αυτονομίας σταδιακά αποδυναμώνονται για να υποταχθούν σε μια νέα κοσμοθεωρία. Στη δεύτερη περίπτωση οι αξιώσεις κυριαρχίας υποβόσκουν και μετατρέπονται σε αμυντικές αξιώσεις ισχύος όταν ο φόβος της άνισης ανάπτυξης ή καταχρήσεις της δεσπόζουσας θέσης των ισχυρών μελών στο σύστημα αμφισβητήσουν θεμελιωδώς την ανεξαρτησία-αυτονομία.

Οι πτυχές αυτές υπογραμμίζονται αν υπενθυμίσουμε μερικά ακόμη ζητήματα που αφορούν την αλληλεγγύη σε συνάρτηση με το προαναφερθέν σύστημα ευρωπαϊκής διακυβέρνησης75 ενόψει αιτημάτων για περαιτέρω εμβάθυνση των ενοποιητικών διαδικασιών. Το νομικό κεκτημένο, όπως διαπιστώσαμε, εντάσσεται σ’ ένα ευρύ πλαίσιο αμέτρητων διαδικασιών, επιτροπών, θεσμών, άτυπων διαβουλεύσεων και άλλων συναλλαγών διεθνικού, υπερεθνικού και διακυβερνητικού χαρακτήρα που αναπτύσσονται καθημερινά σε όλα τα επίπεδα του Κοινοτικού συστήματος. Το πρόβλημα είναι ότι αυτό το θεσμικό οικοδόμημα και η τεράστια οικονομική αλληλεξάρτηση στην οποία εντάσσεται, είναι έρμαιο των στρατηγικών εξελίξεων και των διακυμάνσεων των εθνικών συμφερόντων των κρατών-μελών. Αναφερόμενοι στις αξιώσεις για εμβάθυνση και για τολμηρές αποφάσεις στο πλαίσιο της Ενιαίας Πράξης, οι Stanley Hoffmann και Robert Keohane σημειώνουν πως πληρώθηκε πολύ υψηλό τίμημα:

«Ήταν τόσο μια κίνηση προς τα εμπρός αλλά και μια παράκαμψη της πολιτικής ένωσης ομοσπονδιακής μορφής που υποστήριζε ο Spinelli με την υποστήριξη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Όμως έπρεπε να πληρωθεί μεγάλο τιμήμα: [έκτοτε έχουμε] το παράδοξο ολοκληρωμένων οικονομιών και ξεχωριστών αυτόνομων πολιτικών συστημάτων, το παράδοξο ενός άκρως επεξεργασμένου συστήματος πολυεθνικής διαπραγμάτευσης που συνυπάρχει με μια πεισματάρικη εθνική πολιτική διαδικασία που συμπεριλαμβάνει και εκλογές και το παράδοξο της ανάδειξης μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας στο παγκόσμιο επίπεδο που συνυπάρχει με την εθνική πίστη και νομιμοφροσύνη» (1990, σ. 294,295).

Μια δεκαετία μετά και αφού έλαβαν χώρα διαδοχικές διακυβερνητικές διασκέψεις, τα «παράδοξα» που περιγράφουν οι Keohane και Hoffmann επιτάθηκαν, όπως ήδη τονίστηκε, λόγω του τεράστιου άλματος της ΟΝΕ, η οποία επίσης κινήθηκε στις γραμμές μιας ομοσπονδιακής λογικής, χωρίς όμως να συνοδευτεί από ανάλογα άλματα στον στίβο της Πολιτικής Ένωσης και της κοινωνικής ολοκλήρωσης. Στο ίδιο πλαίσιο, μολονότι στον ακαδημαϊκό και δημόσιο διάλογο γίνονται συχνές αναφορές για μεταλλαγή της φυσιογνωμίας της διαδικασίας ολοκλήρωσης, δεν εξετάζονται επαρκώς τα αίτια της επαναφοράς επιλογών για διαφοροποιημένη ολοκλήρωση76, καθώς και τα αίτια της επανεμφάνισης των τάσεων ηγεμονικών ρυθμίσεων στο επίπεδο της ευρωπαϊκής πολιτικής. Οι τάσεις αυτές εκδηλώνονται με προτάσεις για θεσμικές κατατμήσεις και κατηγορίες συμμετοχής διαφοροποιημένες στη βάση κριτηρίων ισχύος. Επίσης, εκδηλώνονται με τάσεις αντιμετώπισης των εξωτερικών αναταράξεων με «άτυπες» συνεννοήσεις μεταξύ των μεγάλων κρατών της ΕΕ («διευθυντήρια»). Υπό το πρίσμα αυτών των τάσεων, απαιτείται να λαμβάνεται υπόψη πως οικοδομούνται αντιφάσεις επειδή εκτός του γεγονότος πως αντιβαίνουν με το πνεύμα του αφετηριακού «κοινοτισμού» πάνω στο οποίο δομήθηκε το εποικοδόμημα της ΕΕ, η ειδοποιός διαφορά της διαδικασίας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης σε σύγκριση με άλλα υπερεθνικά εγχειρήματα του παρελθόντος είναι ο μη ηγεμονικός της χαρακτήρας. Άμα αυτός ο παράγοντας αποδυναμωθεί ή εκλείψει, ο ευρωπαϊκός διακρατικός χώρος ουδόλως θα διαφέρει από το υπόλοιπο άναρχο διεθνές σύστημα.

Η συζήτηση που προηγήθηκε οδηγεί σε μερικές ακόμη αναφορές για το είδος της κοινωνίας η οποία προκρίνεται στη διαδικασία ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και την ευρωπαϊκή ταυτότητα στην οποία αυτή αναφέρεται. Η κοινωνία βάση συμβολαίου (Gesellschaft), όπως την όρισε ο Tonnies το 1940, χαρακτηρίζεται από ανταγωνισμό και συναλλαγές που στηρίζονται σε σχέσεις εταιρικού χαρακτήρα, ενώ το κοινωνιοκεντρικό πολιτειακό σύστημα (Gemeinschaft) αναφέρεται σε μια συλλογική οντότητα της οποίας τα μέλη έχουν συνείδηση της κοινής ιστορικής καταγωγής, των κοινών ηθικών αξιών και της κοινής πίστης-νομιμοφροσύνης, όπως διαμορφώνεται ιστορικά με τους κοινούς αγώνες και τα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Επιπλέον, στο πλαίσιο μιας κοινωνιοκεντρικής Πολιτειακής αντίληψης τα ζητήματα της άνισης ανάπτυξης και της αλληλεγγύης, δεν αντιμετωπίζονται μόνο ως πολιτική σκοπιμότητα αλλά κυρίως ως συλλογική αξίωση απόρροια σχέσεων κοινωνίας και  κατ’ αλήθειαν βίου. Ακόμη πιο σημαντικό, οι αξιώσεις αυτές δεν συναρτώνται μόνο με χρησιμοθηρικές επιδιώξεις αλλά επιπλέον με φιλοσοφικές και κοσμοθεωρητικές προϋποθέσεις που εδράζονται στον συλλογικό τρόπο ζωής.

Με διαφορετικά λόγια: Η κοινή ύπαρξη συναρτάται με τους κοινούς αγώνες των αξιώσεων κυρίαρχης ύπαρξης, τις διαδοχικές αποφάσεις αυτοσυντήρησης που διαδέχθηκαν την κατάκτηση της πολιτικής κυριαρχίας και την μακρόχρονη σφυρηλάτηση των οικείων κοσμοθεωρητικών παραδοχών με πλήθος εξαντικειμενικευμένων αποφάσεων και έσχατων οντολογικών αιτιολογήσεων. Οι στόχοι εκπληρώνονται λιγότερο λόγω συμβολαίου ή ωφελιμιστικής ή χρησιμοθηρικής συμφωνίας και περισσότερο λόγω των κοινών κοσμοθεωρητικών παραδοχών. Ως παράδειγμα «εταιρικής κοινότητας» συνήθως αναφέρονται οι τυπικές σχέσεις των ανθρώπων που εργάζονται σε μια εμπορική εταιρεία και ως παράδειγμα «κοινότητας» με την κοινωνιοκεντρική έννοια αναφέρονται οι δεσμοί που αναπτύσσονται στο εσωτερικό  μιας οικογένειας ή μιας Εκκλησίας

Οι παράγοντες που αναφέραμε πιο πάνω αφορούν και ένα άλλο καίριο ζήτημα κάθε προσπάθειας συλλογικής οργάνωσης του συλλογικού τρόπου ζωής, δηλαδή την «ηγεμονική» ή «συναινετική» συμμετοχή υιοθέτηση των αποφάσεων, την λαϊκή κυριαρχία και τον χαρακτήρα των θεσμών. Ουσιαστικά, στο πλαίσιο του εγχειρήματος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης το δίλημμα είναι το εξής: Άσκηση της λαϊκής κυριαρχίας στο επίπεδο του έθνους-κράτους και αυστηρός περιορισμός της Κοινότητας σε διακυβερνητικά πλαίσια, ή αντίθετα, μετάθεση της λαϊκής κυριαρχίας στο υπερεθνικό επίπεδο και ανάπτυξη θεσμών ανάλογης ευρωπαϊκής εμβέλειας; Εάν το κράτος δικαίου και η νομική κατοχύρωση των ανθρώπινων δικαιωμάτων -κεκτημένα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας αλλά και πολλών κρατών που είναι αδιαμφισβήτητα- μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα «συνταγματικό πατριωτισμό», η Ένωση της Ευρώπης θα είχε μάλλον επιτευχθεί από καιρό. Εξάλλου, εάν υπήρχαν οι δυνατότητες εύκολης μεταβίβασης εξουσιών, αυταπάρνησης και πίστης-νομιμοφροσύνης από το εθνικό στο υπερεθνικό επίπεδο, μια τέτοια αλλαγή θα είχε ήδη λάβει χώρα όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στον παγκόσμιο χώρο δημιουργώντας έτσι ένα οικουμενικό θεσμικό και δικαιικό περιβάλλον. Η συμφωνία πολλών ατόμων διαφορετικών εθνικών καταβολών ως προς μερικές γενικές αρχές, οι οποίες είναι αποδεκτές από όλα τα πολιτισμένα κράτη (ανθρώπινα δικαιώματα, δικαίωμα ιδιοκτησίας, κράτος δικαίου κτλ) σημαίνει ότι μπορεί να αναπτυχθεί μια κοινή κανονιστική δομή (βλ. Pentland 1973, 159-61). Αυτή είναι μια νεωτερική υπόθεση που δεν έχει αποδειχτεί στην πράξη. Όπως υποστηρίχθηκε στα κεφάλαια 7-10, πιο πάνω, οι αξιώσεις ισχύος και οι αναδιανεμητικές αποφάσεις που σφυρηλατούν τους δεσμούς και την ενιαία προοπτική μιας συλλογικής οντότητας οδηγώντας προς μια κοινή ηθικοκανονιστική δομή, έχουν πολύ ευρύτερο βάθος απ’ ότι οι κοινές παραδοχές των πολιτισμένων ανθρώπων στις διαπροσωπικές ή εταιρικές σχέσεις.

Στο σημείο αυτό, ίσως είναι χρήσιμο να διευκρινιστεί πως ως προς αυτά τα θέματα δεν υπάρχει ομοφωνία ακόμη και μεταξύ των φεντεραλιστών (ή γενικά των υποστηρικτών υπερεθνικών λύσεων). Υπάρχουν αυτοί οι οποίοι τονίζουν τα κοινωνιολογικά κριτήρια μιας ομοσπονδίας (και που κατατείνουν να υποστηρίζουν την ανάδειξη κάποιου είδους «ευρωπαϊκού πατριωτισμού») και αυτοί οι οποίοι στη βάση κλασικών φιλελεύθερων παραδοχών απλώς τονίζουν τις διαδικασίες που προκαλούν αλληλεξάρτηση και ανάπτυξη κοινών θεσμών εξυπηρέτησης των λειτουργικών αναγκών. Η αντίληψη πως η ειρήνη και η ασφάλεια θα προκύψουν με νομικά, συνταγματικά και θεσμικά κριτήρια είναι παράδοση που αντλεί κατευθείαν από τις ιδιόμορφες αμερικανικές εμπειρίες και διαφέρει από συγγραφέα σε συγγραφέα. Στο πλαίσιο αυτής της παράδοσης, γίνονται αναλύσεις που αναμιγνύουν -συχνά άναρχα και συγκεχυμένα- ειρηνιστικά κριτήρια, φιλελεύθερα και νομικίστικα κριτήρια και δόσεις αθεμελίωτης διαισθητικής πεποίθησης πως, πρώτον, αυτό θα ισχύσει και εκτός ΗΠΑ77 και δεύτερον, πως αυτό θα είναι το μέσο για έναν παγκόσμιο πασιφισμό. Συναφώς, στην πολύ σημαντική του μελέτη-σταθμό, ο Charles Pentland παρατηρεί πως στις διάφορες προσεγγίσεις ολοκλήρωσης πολυεθνικών χώρων, τα διλήμματα παραπέμπουν κατευθείαν στα θεμελιώδη πολιτικά ερωτήματα που αναζητούν τους λόγους για τους οποίους ισχυρά, κοσμοθεωρητικά διαμορφωμένα και εύρωστα κράτη θα θυσίαζαν την αυτονομία τους με σκοπό να δημιουργηθεί μια ευρύτερη κοινότητα: «Για τους φεντεραλιστές, είναι άλλο πράγμα να αντιμετωπίσουν με θάρρος αυτή την αντινομία και άλλο να την επιλύσουν με αξιόπιστες προτάσεις-προσεγγίσεις» (ό.π., σ. 168). Επίσης, αναφερόμενος στις θέσεις που τείνουν να «προσωποποιήσουν» το κράτος υποστηρίζοντας πως η ομοσπονδία θα μπορούσε να προέλθει με πολιτική κατήχηση στο επίπεδο των κομμάτων και των πολιτικών ελίτ, σημειώνει πως δεν προσθέτουν οτιδήποτε στη γνώση μας για το πώς συντελούνται οι κοινωνικές και θεσμικές αλλαγές. Ακόμη πιο σημαντικό, σημειώνει πως η λογική έκβαση τέτοιων θέσεων οδηγεί στο γνωστό επιχείρημα πως οι ομοσπονδίες είναι εφικτές μόνο με ηγεμονικό τρόπο, δηλαδή με αυταρχικές διαδικασίες και καθεστώτα ηγεμονικού χαρακτήρα, κάτι ασφαλώς που αντιβαίνει τις βασικές παραδοχές του ίδιου του φεντεραλισμού78. Παραπέμποντας στην ανάλυση του Inis Claude, ξεχωρίζει τις κλασικές φεντεραλιστικές προσεγγίσεις, οι οποίες είχαν μια μάλλον συγκροτημένη θεώρηση περί συμβολαίου (αν και αποτελούν, όπως παρατηρεί, σε κάποιο τουλάχιστον βαθμό παραποίηση ακόμη και των λοκιανών δογμάτων καθώς παρέλειψαν να αναφερθούν στην προϋπαρξη «κοινότητας»). Σε κάθε περίπτωση, οι συνταγματικές δομές θεωρούνταν πως είναι η νομική έκφραση αυτής της συμφωνίας. Ως προς αυτά τα θέματα και τις ιστορικές τους αναλογίες, οι Wheare και Aron είναι κατηγορηματικοί:

«Δεν έχουμε ιστορικά παραδείγματα ομοσπονδίας κρατών τα οποία υπήρξαν επί μακρόν ή με οποιοδήποτε ουσιαστικό τρόπο ως ανεξάρτητα και κυρίαρχα εθνικά κράτη» (Wheare παρατίθεται στο Pentland, όπ., σ. 170). «Δεν υπάρχει ακόμη ιστορική περίπτωση μιας πολιτικής ομοσπονδίας με την κανονική έννοια του όρου, που να έχει γεννηθεί λόγω λογικών πεποιθήσεων πως η πρόοδος της ιστορίας απαιτεί μια ευρύτερη κανονιστική δομή απ’ ό,τι το έθνος-κράτος» (Aron, παρατίθεται ό.π.).

Οικοδομώντας σε αυτές τις βαρύνουσες επισημάνσεις των Wheare και Aron, ο Pentland θέτει ίσως το κρισιμότερο ζήτημα κάθε εγχειρήματος ολοκλήρωσης, το οποίο σχετίζεται άμεσα με τη συζήτηση περί εθνικής ταυτότητας:

«οι φεντεραλιστικές ιδέες για ένα υπερεθνικό κράτος που θα κτιστεί με συμβόλαιο μεταξύ μικρότερων κρατών ίσως να είναι ένα ατυχές στοχαστικό κληροδότημα του Διαφωτισμού και των θεωριών του περί συμβολαίου, περιορισμένων πολιτικά σε μια εποχή που το έθνος-κράτος δεν ήταν ακόμη εύρωστο, διαμορφωμένο και ισχυρό» (ό.π.).

Σε αυτή την κριτική αντιμετώπιση των ιδεολογικών παραμέτρων της διαδικασίας ολοκλήρωσης προστίθενται οι κλασικές θεωρήσεις των ρεαλιστικών θεωριών και των λειτουργιστών. Οι λειτουργιστές, οι οποίοι ως προς αυτό το ζήτημα βρίσκονται σε διαμετρική αντίθεση με το κυρίαρχο ρεύμα των νεολειτουργιστών που επανά-δραστηριοποιήθηκε την δεκαετία του 1990, αντιτίθενται στην ιδέα μιας κλειστής περιφερειακής ολοκλήρωσης με ισχυρούς κεντρικούς θεσμούς που υπερτίθενται των ετερογενών εθνών-κρατών. Όπως το θέτει ο David Mitrany αναφερόμενος στα επιχειρήματα περί πολιτισμικής συγγένειας των Ευρωπαίων και στην ιδέα για ένα ευρωπαϊκό πατριωτισμό σε περιφερειακό επίπεδο,

«[είναι περίεργα επιχειρήματα] λόγω της θλιβερής ιστορίας των ευρωπαϊκών θρησκευτικών και πολιτικών διαιρέσεων, που προκάλεσαν πολύ πιο σφοδρές συγκρούσεις απ’ ό,τι οι συγκρούσεις στην Ασία και την Αμερική, και που τώρα εισβάλλουν ξανά με ιδεολογικά μισόλογα. Εάν υπάρχει μια ευρωπαϊκή μοναδικότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι, σε αντίθεση με ανατολικούς και άλλους πολιτισμούς, ότι πρόκειται για ανοικτό πολιτισμό (…) Η ιδέα αυτή καθ’ αυτή για μια κλειστή περιφερειακή ένωση αντιβαίνει την ιστορική ευρωπαϊκή ιδέα. Όσο περισσότερο θα απομακρύνεται από τα καταναλωτικά ζητήματα, τόσο περισσότερο θα αποδεικνύεται ο επίπλαστος χαρακτήρας της. Αλλά, ακόμη και αν αυτές οι διασταυρωμένες επινοήσεις και τεχνάσματα -κλειστός οικονομικός προγραμματισμός, πολιτικοί θεσμοί και καλλιέργεια ενός περιφερειακού πατριωτισμού- εξυπηρετούν την εκπλήρωση μιας ευρωπαϊκής ένωσης δύσκολα μπορεί να ειπωθεί ως επιχείρημα που διανοίγει λεωφόρους προς μια διεθνή ενότητα. (…) Από τη φύση της και τις τάσεις που αναπτύσσονται η πολιτική ένωση είναι εθνικιστική και ως τέτοια αντιμάχεται, αν όχι εμποδίζει, τη μεγάλη ιστορική αναζήτηση ενός ευρύτερου ειρηνικού και αναπτυσσόμενου διεθνούς συστήματος» (1965-6, σ. 126,145).

Το κεντρικό επιχείρημα του φεντεραλισμού είναι ότι …. «…

Unquote

Μερικές συναφείς αναρτήσεις

• Π. Ήφαιστος, ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ: Τι είναι οι Θερμοπύλες, εν τέλει; Τι είναι η Ιθάκη; Τι είναι οικογένεια; Τι είμαι πατρίδα; 1/1/2016 http://wp.me/p3OlPy-1cT, http://wp.me/p3OqMa-16w
• ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η μη θεσπισμένη ισχύς στην διεθνή πολιτική. Πολιτική θεολογία versus πολιτική θεωρία και η σημασία της αξιολογικά ελεύθερης περιγραφής και ερμηνείας των διεθνών φαινομένων – http://wp.me/p3OlPy-1bH – http://wp.me/p3OqMa-13c
• ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΈΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΎ ΚΑΙ Η ΚΑΤΆΛΗΞΉ ΤΟΥ: ΚΑΤΕΞΟΥΣΙΑΣΜΟΣ ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΩΝ,ΤΟΚΟΓΛΥΦΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΚΡΑΤΩΝhttp://wp.me/p3OqMa-138
• Π. Ήφαιστος, ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΡΟΚΑΝΙΖΟΥΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΑ ΤΑ ΜΕΛΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΛΗΓΟΥΝ ΣΕ ΜΙΑ ΝΕΑ ΕΚΔΟΧΗ ΤΩΝ ΣΟΔΟΜΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΓΟΜΟΡΡΩΝ http://wp.me/p3OlPy-1kS
• Π. Ήφαιστος, ΤΑ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑ ΣΟΔΟΜΑ ΚΑΙ ΓΟΜΟΡΡΑ, Η «ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ» και συνθήκες που την κατεδαφίζουν. http://wp.me/p3OlPy-1bQ –  http://wp.me/p3OqMa-15l
• ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΕΣ ΔΟΜΕΣ, ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ, ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΣ, ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ VERSUS ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟΣ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΣ / ΙΣΧΥΡΕΣ… http://wp.me/p3OlPy-10O 
• «ΔΕΝΔΡΟ-ΦΟΒΙΑ», «ΦΥΛΛΟ-ΦΟΒΙΑ», «ΦΥΣΗ-ΦΟΒΙΑ» ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΥΡΡΙΚΝΩΣΗΣ http://wp.me/p3OlPy-ZS 
• Η ΜΕΓΑΛΗ ΚΟΝΔΥΛΕΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΠΑΛΗΣ ΠΟΥ ΠΑΓΙΔΕΥΣΕ ΤΗ ΜΟΝΤΕΡΝΑ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΟΔΗΓΗΣΕ ΣΤΟΝ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟ http://wp.me/p3OlPy-ZB 
• Μοντερνισμός, το ιδεολογικό φαινόμενο και η μεταμοντέρνα διολίσθηση προς τα ανθρωπολογικά Σόδομα και Γόμορρα. http://wp.me/p3OlPy-Zv 
• Η ΑΒΑΣΤΑΚΤΗ ΕΛΑΦΡΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΤΕΧΝΟΣΦΑΙΡΑΣ http://wp.me/p3OlPy-134 
• ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΑ ΜΠΕΡΔΕΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΕΘΝΙΚΟΎ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ ΕΠΙΒΙΩΣΗΣ http://wp.me/p3OlPy-Vv 
• ΑΝΑΖΗΤΩΝΤΑΣ ΑΣΤΟΥΣ ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΥΣ. ΤΟ ΑΒΑΣΤΑΚΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΧΑΟΣ http://wp.me/p3OlPy-OE 
• Tο εθνοκρατοκεντρικό διεθνές σύστημα και η διαδρομή της ανθρωποκεντρικής πολιτικής θεμελίωσης http://wp.me/p3OlPy-1id
• ΖΙΑΚΑΣ: «ΤΖΟΓΑΔΟΡΟΙ ΒΡΙΣΚΟΝΤΑΙ ΠΛΕΟΝ ΣΤΟ ΤΙΜΟΝΙ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ. ΠΡΑΓΜΑ ΠΟΥ Η ΤΡΕΧΟΥΣΑ ΜΕΓΑΛΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΕ… http://wp.me/p3OlPy-I4 
• Οι Έλληνες “μπουμπουνοκέφαλοι προοδευτικοί” http://wp.me/p3OlPy-BD 
• «Πελατειακές σχέσεις» (patron-clientrelations) μεταξύ ισχυρών και λιγότερο ισχυρών κρατών στο σύγχρονο… http://wp.me/p3OlPy-wB 

• Για την Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση

• Π. Ήφαιστος, εθνοκράτος versus ωφελιμιστικός διεθνισμός και το θολό ιδεολογικό Βασίλειο της Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης http://wp.me/p3OlPy-1kW
• ΝΤΕ ΓΚΟΛ, ΤΣΟΡΤΣΙΛ, ΘΑΤΣΕΡ: Πίσω στα θεμελιώδη. Με εισαγωγή Π. Ήφαιστος http://wp.me/p3OlPy-1ju
• Π. Ήφαιστος, ΠΕΡΙ «ΕΥΡΩΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΥ ΤΟ ΑΝΑΓΝΩΣΜΑ» VERSUS ΠΟΛΙΤΙΚΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ή ΤΟ BREXIT ΩΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΑΝΑΓΚΑΙΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ http://wp.me/p3OlPy-1jj http://wp.me/p3OqMa-1ck
• Π. Ήφαιστος, ΒΡΕΤΑΝΙΑ – ΕΕ: ΜΙΑ ΣΧΕΣΗ ΣΕ ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΜΙΑΣ ΕΕ Η ΟΠΟΙΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 1992 ΚΑΘΕΤΑΙ ΠΑΝΩ ΣΕ ΚΙΝΟΥΜΕΝΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΣΕΙΣΜΙΚΕΣ ΠΛΑΚΕΣ http://wp.me/p3OlPy-1jg
• Π. Ήφαιστος, EE: ΤΟ «ΙΔΕΑΛΙΣΤΙΚΟ» ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΖΕΙ ΤΟ ΠΑΡΟΝ, ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΝΕΚΡΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΔΑΡΒΙΝΟΥ http://wp.me/p3OlPy-1gC – http://wp.me/p3OqMa-19E
• Ευρωπαϊκή ένωση: Πρότυπο ενός εθνοκρατοκεντρικού κόσμου ή μιας υπερκρατικής δεσποτείας;* http://wp.me/p3OlPy-Nl 
• Περισσότερη ή λιγότερη Ευρώπη; Απάντηση: Όση πρέπει σύμφωνα με την εθνοκρατοκεντρική της φύση http://wp.me/p3OlPy-PI 
• ΤΟ ΘΟΛΟ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ http://wp.me/p3OlPy-CO 
• ΟΝΕ: Ο μηχανισμός της καταστροφής και έγκαιρες προειδοποιήσεις http://wp.me/p3OlPy-CS 
• Η Ευρώπη σε Σταυροδρόμι: Οι προϋποθέσεις μιας Εθνοκρατοκεντρικής ΕΕ http://wp.me/p3OlPy-uy 
• Θα επιβιώσει ή δεν θα επιβιώσει η ΕΕ; http://wp.me/p3OlPy-sz 
• ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΥΠΟ ΤΟ ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 2009-12 ΚΑΙ Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΕ http://wp.me/p3OlPy-sn 
• Π. Ήφαιστος, Ευρωπαϊκή πολιτική – ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Βιβλιογραφικές αναφορές http://wp.me/p3OqMa-19l

Π. Ήφαιστος – P. Ifestos
www.ifestos.edu.gr / www.ifestosedu.gr – info@ifestosedu.gr

Στρατηγική Θεωρία–Κρατική Θεωρία https://www.facebook.com/groups/StrategyStateTheory/
Διεθνής πολιτική 21^ος  αιώνας https://www.facebook.com/groups/InternationalPolitics21century/
Ελλάδα-Τουρκία-Κύπρος: Ανισόρροπο τρίγωνο https://www.facebook.com/groups/GreeceTurkeyCyprusImbalance/
Διαχρονική Ελληνικότητα https://www.facebook.com/groups/Ellinikotita/
Άνθρωπος, Κράτος, Κόσμος–Πολιτικός Στοχασμός https://www.facebook.com/groups/Ifestos.political.thought/
Κονδυλης Παναγιώτης– https://www.facebook.com/groups/Kondylis.Panagiotis/
Θολό βασίλειο της ΕΕ https://www.facebook.com/groups/TholoVasileioEU/
Θουκυδίδης–Πολιτικός Στοχασμός https://www.facebook.com/groups/thucydides.politikos.stoxasmos/
Μέγας Αλέξανδρος–Ιδιοφυής Στρατηγός και Στρατηλάτης https://www.facebook.com/groups/M.Alexandros/
Εκλεκτά βιβλία που αξίζουν να διαβαστούν https://www.facebook.com/groups/eklektavivlia/
Ειρηνική πολιτική επανάσταση https://www.facebook.com/groups/PolitPeacefulRevolution/
Προσωπική σελίδα https://www.facebook.com/p.ifestos
Πολιτισμός, Περιβάλλον, Φύση, Ψάρεμα https://www.facebook.com/Ifestos.DimotisBBB
«Κοσμοθεωρία των Εθνών» https://www.facebook.com/kosmothewria.ifestos
Προσωπικό προφίλ https://www.facebook.com/panayiotis.ifestos

Κατηγορίες:πολιτική θεωρία, πολιτική θεωρία του διεθνούς συστήματος, τρόπος ζωής, Διεθνείς σπουδές, ΕΕ, Ελλάδα, Νόμος, Παναγιώτης Ήφαιστος, ιδεολογία, κρατική θεωρία, μεταμοντερνισμός, μοντερνισμός, νεοτερικότητα

Ετικέτες: ΕΕ, Ελλάδα, Νόμος, νομική επιστήμη