- Εισαγωγή. 2. Η εισήγηση στην παρουσίαση του βιβλίου. 3. Επιπρόσθετες σημειώσεις. 4. Πίνακες εθνικού συμφέροντος, δομές/λειτουργίες διεθνούς συστήματος. 5. Μερικές συναφείς παρεμβάσεις. 5. To video της παρουσίασης του βιβλίου
- Εισαγωγή
Στις 18 Σεπτεμβρίου σε μια εξαιρετική διοργάνωση στο Θησείο παρουσιάστηκε το βιβλίο του Δημήτρη Ορφανίδη «Ο 21ος Αιώνας του Κ.Π. Καβάφη. Μια Discipline de vie» (Εκδόσεις Ροδακιό). Ο κ Ορφανίδης είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων, Εφέτης Αθηνών και Πρόεδρος του Κύκλου Ελλήνων Λογοτεχνών Δικαστών – ΚΕΛΔ (www.keld.gr). Εισηγητές ήταν η φιλόλογος κ Αδαμαντία Αγιοβλασίτη, ο έφορος του ΚΕΛΔ κ Βασίλης Παπακώστας, ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος και ο υποφαινόμενος. Μίλησε επίσης ο συγγραφέας. Συντόνισε η Εφέτης Σοφία Λιγνού. Μετά την σύντομη εισαγωγή θα παραθέσω την εισήγησή μου, αποσπάσματα από ένα εκτενέστερο κείμενο όταν την ετοίμαζα, μερικούς συναφείς πίνακες και συνδέσμους σε μερικές συναφείς αναρτήσεις.
Οφείλω εξαρχής να τονίσω ότι διάβασα με μεγάλη προσοχή αλλά και μεγάλη ικανοποίηση το βιβλίο του Δημήτρη Ορφανίδη για τον Καβάφη. Όχι μόνο επειδή όπως είπα και στην εισήγηση είναι ένα από τα καλύτερα που έχω διαβάσει, αλλά επίσης επειδή από μικρός ήμουν μελετητής του Αλεξανδρινού ποιητή, ενώ στην συνέχεια ενσωμάτωσα την πολιτική σκέψη του Καβάφη στις επιστημολογικές μου προσεγγίσεις στα πεδία της στρατηγικής θεωρίας.
Πιο συγκεκριμένα, την προσανατολιστική θεώρηση. Για αυτή την επιστημονική μου επιλογή βρήκα πολλά ενισχυτικά επιχειρήματα στο βιβλίο του κ Ορφανίδη, για τα οποία θα επανέλθω. Η προσανατολιστική θεώρηση έχει αναλυθεί αλλού ενώ πιο κάτω συνοπτικά αναφέρονται μερικές πτυχές. Στο τέλος επίσης παραθέτω σύνδεσμο σε δοκίμιο του Μάρκου Τρούλη που την συνοψίζει υπό το φως θεωρήσεων σημαντικών πολιτικών στοχαστών και των αξιωμάτων του Παραδείγματος της Θουκυδίδειας παράδοσης.
Στο σημείο αυτό υπογραμμίζω ότι πέραν των πολλών και περιεκτικών νοημάτων και «μηνυμάτων» του Καβάφη και της απέραντα γόνιμης πολύπλευρης προσέγγισής του, υπάρχουν πολλοί λόγοι που τεκμηριώνουν την σύνδεση του Καβάφη ως πολιτικού στοχαστή με την διεθνή πολιτική και την στρατηγική ενός οποιουδήποτε κράτους, μάλιστα ανεξαρτήτως εποχής. Σχεδόν στο σύνολο των ποιητικά διατυπωμένων πολιτικών στοχασμών του Καβάφη, αποτυπώνεται το γεγονός ο Αλεξανδρινός ποιητής και πολιτικός στοχαστής είναι διαχρονικός και οικουμενικός, κάτι το οποίο το βιβλίο του Δημήτρη Ορφανίδη αναλύει εκτεταμένα και τεκμηριωμένα.
ΠΡΩΤΟΝ, ο σκοπός-εθνικό συμφέρον. Πέραν του γεγονότος ότι, όπως και ο Δημήτρης Ορφανίδης τονίζει, με τον δικό του ιδιόμορφο τρόπο είναι φορέας πρωτότυπης στρατηγικής σκέψης, Ο Αλεξανδρινός ποιητής και πολιτικός στοχαστής διαρκώς υποβάλλει ή αναφέρει ρητά τον «σκοπό» των ανθρώπων και των κοινωνιών. Μάλιστα, εκφράζεται με σύνθετο τρόπο, δημιουργεί διλήμματα πάντα όμως υποδεικνύοντας ή υπονοώντας τον σωστό προσανατολισμό και την σωστή στάση ή απόφαση και αφήνοντας την κάθε κοινωνία και τον κάθε πολίτη να ορίσει τους σκοπούς της με πιο συγκεκριμένο τρόπο, σύμφωνα με τις εκάστοτε περιστάσεις και προϋποθέσεις που διασφαλίζουν αξιοπρέπεια, φιλοπατρία, ελευθερία και ασφάλεια.
Στο σημείο αυτό, ακριβώς, τονίζεται και υπογραμμίζεται, ότι ένας απλός αλλά περιεκτικός ορισμός της έννοιας «στρατηγική» που εμπεριέχει την ουσία είναι ο εξής: Στρατηγική είναι η χρήση των μέσων για την εκπλήρωση των σκοπών (των ανθρώπων, των κρατών, των συμμαχιών, των επιχειρήσεων).
Για τα κράτη ο σκοπός εμπεριέχεται στα ιεραρχημένα εθνικά συμφέροντα. Πιο κάτω παρατίθεται ο πίνακας της ευρέως εάν όχι καθολικά αποδεκτής τυπολογίας των αλληλένδετων και ιεραρχημένων εθνικών συμφερόντων ενός οποιουδήποτε κράτους. Το περιεχόμενο και τις προϋποθέσεις τα ορίζουν οι πολιτικές ηγεσίες και το κοινωνικοπολιτικό σύστημα κάθε κράτους
ΔΕΥΤΕΡΟΝ, Διατρέχοντας τον πίνακα της τυπολογίας των εθνικών συμφερόντων που παρατίθεται πιο κάτω, ο αναγνώστης και κυρίως ο μελετητής του Καβάφη θα δει αμέσως ότι ο Αλεξανδρινός πολιτικός στοχαστής βρίσκεται σε κάθε κατηγορία των εθνικών συμφερόντων και μάλιστα με τρόπο που διευκολύνει εξειδικευμένους ορισμούς στην βάση πάγιων κριτηρίων του πολιτικού πολιτισμού. Υποβάλλει ή και ευθέως υποδεικνύει, επίσης, ιεραρχήσεις των σημασιών των σκοπών των ανθρώπων και τις αρνητικές ή θετικές προεκτάσεις εναλλακτικών στάσεων, αποφάσεων ή παραλείψεων. Τα σφάλματα επίσης που πλήττουν θανάσιμα ένα έθνος όπως οι εμφύλιες διενέξεις.
Βέβαια, η γονιμότητα των σκέψεων του Καβάφη είναι ουρανομήκης. Εκτιμώ επίσης ότι με τον ένα ή άλλο τρόπο τα ποιήματά του ή τουλάχιστον τα θεωρούμενα ως κορυφαία, συνδέονται δημιουργώντας τον ιστό της Καβάφειας πολιτικής σκέψης για τον άνθρωπο, το κράτος και τον κόσμο. Φτάνει να συνδυαστούν, για παράδειγμα, το «Ιθάκη», το «Πόλις», το «Θερμοπύλες» και το «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον». Πολύ σωστά για το Ιθάκη ο Δημήτρης Ορφανίδης αναφέρει ότι: «Παρουσιάζει το εν που περικλείει τα μέρη και τα μέρη που συνθέτουν το εν». Συμπληρώνω λέγοντας ότι δική μου άποψη είναι πως το ίδιο ισχύει και για πολλά άλλα ποιήματα.
Οι «Ιθάκες» στην κατάληξη του ποιήματος-αριστουργήματος «Ιθάκη» ανοίγουν κύκλους ερμηνειών για το τι είναι πραγματικά ο προορισμός προς τον οποίο θα πρέπει να προσανατολίζεται το καράβι μας αλλά και τι επιτάσσεται να σκεφτόμαστε και να σχεδιάζουμε, πως πρέπει να λειτουργούμε για να επιτύχουμε τους σκοπούς μας και πως στην βάση σωστής κρατικής οργάνωσης και στρατηγικών σχεδίων θα πρέπει να αποφασίζουμε κατά την διάρκεια του ταξιδιού.
Η Πόλις μπορεί βέβαια να οριστεί και με όρους προσωπικούς ή ομαδικούς κάθε είδους αλλά αν οριστεί ως Πατρίδα, ο Καβάφης ποικιλότροπα και πολυδιάστατα σε αυτό και άλλα ποιήματα εμπεδώνει ως έσχατη λογική την ευημερία της και την ασφάλειά της και την υπεράσπισή της ως υπέρτατο σκοπό.
ΤΡΙΤΟΝ, κατά την δική μας εκτίμηση η μεγάλη σημασία του Καβάφη για την στρατηγική ανάλυση είναι οι προσανατολισμοί της εθνικής στρατηγικής και οι προϋποθέσεις εντός αυτών των προσανατολισμών. Τουλάχιστον ως προς αυτό αλλά και σε πολλά άλλα δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Καβάφεια πολιτική σκέψη είναι Ομηρικών προδιαγραφών. Συχνά έχω υποστηρίξει αυτή την θέση αλλά και στο βιβλίο του Δημήτρη Ορφανίδη υπογραμμίζεται ξεκάθαρα. Ας δώσουμε μερικές πιθανές εκδοχές:
- Το καράβι μιας κοινωνίας ανάλογα με το πώς και προς τα που ταξιδεύει προσανατολίζει την στρατηγική και την κάθε είδους κρατική οργάνωση αλλά και τις πνευματικές δομές προς την ασφάλεια της Πόλης; Για παράδειγμα, φρόντισε το κράτος εκτός από καλά οργανωμένο να αποκτήσει επαρκή ισχύ για την διασφάλιση της επιβίωσης του κράτους, της ελευθερίας της κοινωνίας και της ευημερίας της; Μερικά κριτήρια και παράγοντες είναι σίγουρα σχετικά μετρήσιμα (πχ οπλικά συστήματα). Άλλα όμως όπως η φιλοπατρία και η ετοιμότητα αυτοθυσίας είναι δύσκολο να σταθμιστούν και να «μετρηθούν» εξ ου και η αναγνώριση του προσανατολισμού προς την Ιθάκη ή τα βράχια και τα σπήλαια των Κυκλώπων είναι πολύτιμο κριτήριο εκτίμησης των πραγμάτων. Τι πνευματικά, κοσμοθεωρητικά και πολιτικά κριτήρια οδηγούν προς βράχια και τι προς την Ιθάκη; Με όρους θεωρίας διεθνών σχέσεων η απάντηση είναι: Τα σχέδια, οι αποφάσεις, η οργάνωση, η στρατηγική να είναι συμβατά με τα αξιώματα του Παραδείγματος, ο δε προσανατολισμός και οι προϋποθέσεις που δημιουργούν τα στρατηγικά σχέδια και οι αποφάσεις να εκπληρώνουν τα εθνικά συμφέροντα.
- Αν δεχθούμε η Πόλις-πατρίδα είναι υπέρτατος σκοπός/εθνικό συμφέρον και έσχατη λογική που πρέπει να διαφυλάσσεται, έχει λοιπόν πολύ μεγάλη σημασία ο προσανατολισμός που επιλέγεται, καθώς επίσης και οι συντελεστικές προϋποθέσεις που δημιουργούνται κατά την διάρκεια του αδιάλειπτου ταξιδιού κάθε κράτους μέσα στον λαβύρινθο του ανελέητα ανταγωνιστικού διεθνούς συστήματος. Βλ. πιο κάτω τους πίνακες του Waltz και του Mearsheimer όπου κατά τα άλλα περιγράφουν αυτά που βλέπουμε κάθε βράδυ στις ειδήσεις πλην για κάποιους είναι αόρατα. Σε αυτή την περίπτωση η ασφαλής, ελεύθερη και ευημερούσα Ιθάκη, δηλαδή ο οικείος ιδιαίτερος και ιδιόμορφος «κόσμος» (βλ. πιο κάτω πίνακα του Κονδύλη για την «τυπική λογική»), ορθολογιστικά μιλώντας θα πρέπει αδιάλειπτα να είναι η επιδιωκόμενη κατάσταση στο τέλος του ταξιδιού (που βασικά είναι ατέλειωτο μιας και ο αγώνας για ασφάλεια στο ανελέητα ανταγωνιστικό διεθνές σύστημα είναι ένα διαρκές άθλημα όσο υπάρχει ένα κράτος). Το καράβι, κατά συνέπεια, επαναλαμβάνεται, θα πρέπει να είναι σταθερά προσανατολισμένο προς την ασφαλή, ελεύθερη και ευημερούσα Ιθάκη, δηλαδή την επιβίωση της οικείας πατρίδας. Να μην κινείται αντίθετα, να μην λοξοδρομεί προς Κύκλωπες, Λαιστρυγόνες και άλλες επικίνδυνες καταστάσεις. Αυτό επιτυγχάνεται αν έχεις στο νου σου την Ιθάκη, που μπορούμε κάλλιστα να ερμηνεύσουμε ως φιλοπατρία και επιθυμία για προϋποθέσεις ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Οι καπετάνιοι και το πλήρωμα να μην εκτοξεύουν ύβρεις για τα ιερά και τα όσια επειδή φέρνουν την Νέμεση. Ο καπετάνιος και το πλήρωμα να είναι καλοί διοικητές, διαπραγματευτές, γνώστες του (διεθνούς) περιβάλλοντος και να διαθέτουν στρατηγική.
- Κοντολογίς, στον παρελθόντα, παρόντα και μελλοντικό κόσμο η ηγεσία και η κοινωνία αν θέλουν να λειτουργούν συμβατά με τα εθνικά συμφέροντα θα πρέπει να θεωρούν την Πόλι-Ιθάκη-Πατρίδα έσχατη λογική, την αυτοθυσία για την υπεράσπισή της στις εκάστοτε Θερμοπύλες αυτονόητη και την στρατηγική που εκπληρώνει τα αλληλένδετα εθνικά συμφέροντα κύριο μέλημα της ηγεσίας και της κοινωνίας.
- Αλεξάνδρεια: Στην διεθνή πολιτική δεν υπάρχει πολυτέλεια για μυωπία, εθελοτυφλία, ουτοπισμό και τελικά λάθη και αδυναμίες κάθε είδους. Ένας σύγχρονος στοχαστής στον οποίο αναφερθήκαμε ήδη, ο Kenneth Waltz, για πολλούς ο σημαντικότερος διεθνολόγος μετά τον Θουκυδίδη, σωστά έγραψε ότι η διάγνωση των αιτιών των παθολογιών της διεθνούς πολιτικής και των κινδύνων για μια κοινωνία είναι το αντίστοιχο της ιατρικής. Λάθος διάγνωση, λάθος θεραπεία-στρατηγική σημαίνει ότι η Πόλις πάσχει, το καράβι λοξοδρομεί αντί να ταξιδεύει σύμφωνα με τις προϋποθέσεις ασφάλειας της Πατρίδας και η οικεία Αλεξάνδρεια χάνεται.
- Ο Waltz υποστήριξε σθεναρά, ότι η πρόβλεψη είναι δύσκολη ή αδύνατη πλην της επίδειξης αυτοθυσίας για το κράτος και αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε μόνο εκ τους αποτελέσματος. Εάν δηλαδή οι Μήδοι επιτεθούν, ότι και να λέμε προηγουμένως, δεν γνωρίζουμε εάν θα επιδειχθεί αυτοθυσία στις Θερμοπύλες. Θα το μάθουμε εκ των υστέρων μόνο από τις εμπράγματες στάσεις τους και το κύριο κριτήριο είναι οι συσχετισμοί ισχύος, με υλικούς, βασικά, όρους. Σε συζήτηση με τον αείμνηστο πλέον Kenneth Waltz του είπα ότι συμφωνώ με την σημασία της ισχύος και της κατανομής ισχύος –καθώς και με την ανάγκη επαρκούς κρατικής δύναμης για να υπάρχει ισορροπία ισχύος, ή «ίση δύναμη» κατά τον Θουκυδίδη– αλλά πέραν αυτού υπάρχει ο Όμηρος, ο Καβάφης και μερικοί άλλοι της «Ανατολικής πολιτικής σκέψης». Εξετάζουν, του εξηγήθηκε, όχι τι θα κάνουν οι άνθρωποι την κρίσιμη στιγμή στις Θερμοπύλες (πώς να το γνωρίζουν εξάλλου!), αλλά πως προσανατολίζονται και πως η μια ή άλλη προϋπόθεση επηρεάζει την στάση τους εντός αυτού του προσανατολισμού. Διαφώνησε. Τον Καβάφη πάντως δεν τον γνώριζε. Μετά από μερικά χρόνια μάθαμε ότι προβληματίστηκε έντονα από αυτή την συζήτηση (πολύωρη, κατά την διάρκεια ενός γεύματος μετά από ημερίδα προς τιμή του στον Πειραιά). Όμως μάθαμε αργότερα ότι μέχρι την αποχώρησή του από τα εγκόσμια μετά από δύο χρόνια, μιλούσε διαρκώς για την «προσανατολιστική θεώρηση». Σημειώνεται και υπογραμμίζεται, πάντως, ότι το εμβληματικό του βιβλίο «Θεωρία Διεθνούς Πολιτικής» για τις κατανομές και ανακατανομές ισχύος στην διεθνή πολιτική είναι ο άξονας των συζητήσεων των τελευταίων δεκαετιών, το ίδιο όπως και το πρώτο του βιβλίο «Άνθρωπος, Κράτος, Πόλεμος» όπου δίνει μια σφαιρική εικόνα των ζητημάτων και διλημμάτων (εξ ου και οι αναρίθμητες μεταφράσεις και οι δημοσιεύσεις βιβλίων και δοκιμίων με παρεμφερή τίτλο). Για να το πούμε διαφορετικά, θεωρεί κύριο κριτήριο κατανομής και ανακατανομής συμφερόντων το πώς κινούνται οι κατανομές και ανακατανομές ισχύος μέσα στις δομές του διεθνούς συστήματος (δομικός ρεαλισμός, εδρασμένος πάνω στα Θουκυδίδεια αξιώματα περί δικαίου, σταθερότητας ή αστάθειας και «ίσης δύναμης»).
- Θα ήταν παράλειψη βέβαια να μην συνδέσουμε με τους σκοπούς και τις στρατηγικές προσεγγίσεις το εξίσου υψίστης σημασίας «ποίημα» «Θερμοπύλες». Εκεί μέσα ερμηνεύονται και καταδεικνύονται πολλά εάν όχι όλα όσα αφορούν την πνευματική και πολιτική υπόσταση του πολίτη και του ηγέτη, ενώ ταυτόχρονα περιγράφει όχι κάτι το ιδεατό αλλά τον σταθερό προσανατολισμό των ανθρώπων προς ετοιμότητα αυτοθυσίας ως έσχατη λογική, υπενθυμίζοντας ότι αποτελεί προϋπόθεση ασφάλειας και επιτυχούς στρατηγικής. Με μη «μετρήσιμες» ή προβλέψιμες στάσεις ο Ομηρικός Καβάφης μας δίνει τον προσανατολισμό και κάποιες καίριες προϋποθέσεις επιτρέποντας μια καλύτερη στάθμιση και εκτίμηση των πραγμάτων. Ερωτάται για παράδειγμα: Οι πολίτες νεφελοβατώντας προτάσσουν την ανέφικτη-ουτοπική πολιτική ένωση του πλανήτη ή ιεραρχούν υψηλά την πατρίδα και την ασφάλειά της, την ευημερία της; Εάν ο Λεωνίδας έτσι πίστευε θα θεωρούσε ότι αξίζει να θυσιαστεί για την πατρίδα του; Στο ίδιο ποίημα ο Καβάφης, υπογραμμίζει και άλλες προϋποθέσεις που αφορούν την αποτρεπτική στρατηγική κατά των εκάστοτε Μήδων. Υπάρχουν γενναίοι αλλά και Εφιάλτες, δειλοί, αμφιταλαντευόμενοι και πολλοί άλλοι παράγοντες εντός του προσανατολισμού που πρέπει να προσέξουμε. Εν τέλει, όμως, υπερθεματίζεται ότι φιλοπατρία και πολίτης σημαίνει να στέκεσαι ακλόνητος στις Θερμοπύλες υπεράσπισής της, να εμφορείσαι από πολιτικά πολιτισμένες αντιλήψεις και αν θες να είσαι δίκαιος να λειτουργείς ανάλογα και αντίστοιχα απέναντι σε όλους τους άλλους. Να είσαι γενναίος στην υπεράσπιση της Πατρίδας και να θυσιαστείς γι’ αυτή ακόμη και εάν υπάρχουν Εφιάλτες και εάν οι Μήδοι είναι υπέρτερης ισχύος.
- Ο Όμηρος και ο Καβάφης, και κατά κάποιο τρόπο και ο Θουκυδίδης, τονίζω ξανά, μας διασώζουν από το μόνιμο πρόβλημα της στρατηγικής ανάλυσης που είναι η παρατήρηση, στάθμιση, εκτίμηση και πρόβλεψη των στάσεων, συμπεριφορών και αποφάσεων δικών μας και άλλων. Ο Καβάφης συνοψίζει προσανατολισμούς σχεδόν αξιωματικών προδιαγραφών που υποβάλλουν προς τα πού κινούμαστε και τι απαιτείται να έχουμε κατά νου αν θέλουμε να εκπληρώνονται τα εθνικά συμφέροντα, να υπάρχει ασφάλεια, ελευθερία και αξιοπρέπεια. Όχι μόνο αυτό αλλά εντός αυτών των προσανατολισμών προσδιορίζει τυπολογία προϋποθέσεων και αφήνει τους ανθρώπους να αποφασίσουν αν θέλουν να λειτουργούν και να αποφασίζουν ορθολογιστικά.
Αναμφίβολα, αυτά που εδώ αναφέρονται είναι πολύ λίγα και μόνο ενδεικτικά όσον αφορά τις προδιαγραφές του Καβάφη ως πολιτικού στοχαστή ο οποίος χωρίς παρωπίδες και χωρίς ιδεολογικά κολλήματα έχει καθαρή θέαση των τριών επιπέδων ανάλυσης, δηλαδή του ανθρώπου, του κράτους και του διεθνούς συστήματος.
Είναι σίγουρο, πάντως, ότι ο Καβάφης έχοντας σπάνια ιστορική θέαση γνωρίζει βαθιά την διαδρομή των ανθρώπων από καταβολής κόσμου και τους παράγοντες και τα κριτήρια που συγκροτούν ή αποσυναρμολογούν τον πολιτικό πολιτισμό. Γνωρίζει τις προϋποθέσεις που ισχύουν ανάλογα με τον προσανατολισμό που υιοθετείται, τις ατέλειες του πληρώματος και των καπεταναίων-ηγετών και τα αίτια των συμφορών που δημιουργούν ανελευθερία και αναξιοπρέπεια.
Έχοντας επίσης ολοφάνερα βιωματικές πνευματικές εμπειρίες και θέαση της πορείας των ανθρώπων από καταβολής κόσμου, έχει επίγνωση αυτού που πολλοί δεν γνωρίζουν σε παρακμασμένα κράτη. Ότι δηλαδή το να είσαι ιδιοτελής ιδιώτης είναι αναξιοπρεπές και σε καθιστά ακατάλληλο να είσαι φορέας της ιδιότητας του πολίτη.
Για να είσαι άξιος πολίτης απαιτείται να είσαι αξιοπρεπής και να εμπεδώνονται στο μυαλό η πατρίδα, η φιλοπατρία και η ελευθερία της πατρίδας. Να εμπεδώνονται ως προϋποθέσεις επιτυχίας και ως θέσφατα και έσχατες λογικές.
Ενώ λοιπόν στην στρατηγική θεωρία η κρατούσα άποψη είναι ότι μπορούμε να κάνουμε εκτιμήσεις και όχι προβλέψεις του εκκρεμούς των ανθρώπων και των συλλογικοτήτων, ο Καβάφης με αριστοτεχνικό-ιδιοφυή τρόπο κινούμενος στα αχνάρια του Ομήρου αλλά πιο επικεντρωμένος ακόμη και από αυτόν επειδή ιδιοφυώς συνοψίζει πολλά σε λίγους στίχους, μας υποβάλλει τους εναλλακτικούς προσανατολισμούς, τις προϋποθέσεις και τα αποτελέσματα ανάλογα με το τι επιλέγεται.
- Η εισήγηση στην παρουσίαση του βιβλίου
Ευχαριστώ τον κ Ορφανίδη τόσο για το κείμενο αυτό καθαυτό όσο και για την τιμητική πρόσκληση να συμμετέχω στην παρουσίαση μαζί με εκλεκτούς εισηγητές
Το βιβλίο του Δημήτρη Ορφανίδη «Ο 21ος Αιώνας του Κ.Π. Καβάφη. Μια Discipline de vie» είναι ένα από τα σημαντικότερα που έχω διαβάσει για τον Αλεξανδρινό ποιητή και πολιτικό στοχαστή.
Μας προσφέρει αναρίθμητα αλληλένδετα ουσιαστικά επιχειρήματα, πλήθος εξειδικευμένων αναφορών επί ζητημάτων που ενδιαφέρουν βαθιά όποιον μελετά τον Καβάφη, πολλές νοηματικές αποχρώσεις και ειδοποιούς διαφορές που φωτίζουν σημαντικές πτυχές του Καβάφειου πολιτικού στοχασμού, και συνολικότερα την κοσμοθεωρητική, φιλοσοφική, ιστορική και πολιτική οπτική του Αλεξανδρινού ποιητή και πολιτικού στοχαστή.
Ο συγγραφέας περιγράφει την συμπλοκή μικρών και μεγάλων κυμάτων των σκέψεων του Αλεξανδρινού στοχαστή όπως αποτυπώνονται και όπως εξελίσσονται μέσα στα ποιήματά του και σε κάποια σημειώματά του.
Όσον με αφορά διαβάζοντας το βιβλίο εμπεδώνω αυτό που πάντα πίστευα, ότι δηλαδή στην επιβλητική πνευματική παρουσία του Καβάφη ενσαρκώνονται ο ανθρωποκεντρισμός, η αξιοπρέπεια, η φιλοπατρία και η ελευθερία της οικείας πατρίδας αλλά και της πατρίδας κάθε άλλης κοινωνικής οντότητας, κάθε άλλου έθνους.
Στην εισαγωγή του βιβλίου, και στην συνέχεια εκτενέστερα, ο συγγραφέας περιγράφει και ερμηνεύει τους λόγους για τους οποίους ο Καβάφης είναι διαχρονικός, οικουμενικός, εθνικός με την ευρύτερη έννοια του όρου, αντίδοτο στην παρακμή και η ενσάρκωση της αξιοπρέπειας και της αισιοδοξίας.
Αναφέρεται επίσης στα συμπεράσματα που απορρέουν από την ποίηση του Καβάφη για την κρατική οργάνωση, την ηγεσία και την στρατηγική των ανθρώπων, των κρατών και των εθνών, τις ειδοποιούς διαφορές εναλλακτικών νοημάτων και ερμηνειών στην ατομική και συλλογική ζωή και στο γεγονός ότι ο Αλεξανδρινός ποιητής επιδέξια διασυνδέει στιγμές, εποχές, έθνη και μεμονωμένες ανθρώπινες καταστάσεις για να φωτίσει τις προϋποθέσεις αξιοπρέπειας και ελευθερίας ή το αντίστροφο.
Συνολικά, ο Δημήτρης Ορφανίδης με αντικειμενικότητα περιέγραψε ουσιαστικά, πρωτότυπα, πυκνά, πολύπλευρα και περιεκτικά μια μεγάλη πνευματική μορφή και ένα μεγάλο ποιητή και πολιτικό στοχαστή κλασικών προδιαγραφών και οικουμενικής εμβέλειας.
Ο τίτλος του βιβλίου είναι «Ο 21ος αιώνας του Κ.Π. Καβάφη».
Σίγουρα του 21ου αιώνα, αλλά όπως και οι Όμηρος και Θουκυδίδης ενδέχεται ναι είναι και του απώτερου μέλλοντος ή τουλάχιστον για όσο χρόνο ακόμη θα υπάρχουν μη μηχανοποιημένοι άνθρωποι –όπως τους ήθελαν οι πρόδρομοι του μεταμοντερνισμού La Mettrie και Μαρκήσιος de Sade–, προικισμένοι με πνεύμα, ψυχή και αισθήματα.
Ο Καβάφης είναι διαχρονικός και οικουμενικός γιατί εν τέλει αναδεικνύει διαχρονικές και οικουμενικές έσχατες λογικές του πολιτικού πολιτισμού, συγκεκριμένα την έννοια της πατρίδας και την σημασία για τα μέλη ενός έθνους η πατρίδα τους να είναι ελεύθερη.
Ο Καβάφης, επίσης, είναι διαχρονικός και οικουμενικός γιατί με οξυδέρκεια διατυπώνει τυπολογίες και προσανατολισμούς μέσα στους οποίου ανεξαρτήτως εποχής ο καθείς ανακαλύπτει τον εαυτό του, κατανοεί τα διλήμματα εναλλακτικών στάσεων και αποφάσεων και αντιλαμβάνεται τι σημαίνει να είσαι μέλος μιας κοινωνικής οντότητας.
Εάν ένας άνθρωπος δεν βρίσκεται σε τροχιά ανεπίστροφης παρακμής μπορεί να κατανοήσει καλύτερα τι συμβαίνει κατά την διάρκεια του δικού του επίγειου ταξιδιού και του ταξιδιού της πατρίδας του πάνω σ’ ένα πλανήτη όπου πολλά πολιτικά φαινόμενα που αφορούν την πολιτική, το κράτος, την αξιοπρέπεια και την ελευθερία, είναι σταθερά και επαναλαμβανόμενα.
Προστίθεται ότι όσον αφορά τον διαχρονικό ανθρωποκεντρικό Ελληνικό πολιτισμό που αφετηρία έχει βασικά τον Όμηρο και που κορυφώθηκε στην κλασική εποχή –και για λόγους που έχουν να κάνουν με την συγκρότηση του Κοινωνικού και Πολιτικού γεγονότος και την ως εκ τούτου παραγωγή της αναγκαίας πολιτικής σκέψης–, εδραιώθηκαν ορισμοί και εννοιολογίες που αγνοούν την ευθεία γραμμή.
Έτσι, υποστηρίζεται, για παράδειγμα από τον Κονδύλη, ότι κατά κάποιο τρόπο, ο Ελληνικός πολιτικός πολιτισμός, έκλεισε τον κύκλο της σκέψης όσον αφορά την τυπολογία των πολιτικών και πολιτισμικών φαινομένων τα οποία επηρεάζουν την Πολιτειακή συγκρότηση των ανθρώπων και τα οποία επανέρχονται και επαναλαμβάνονται διαρκώς ανεξάρτητα των εκάστοτε ιστορικών και κοινωνικών περιστάσεων.
Γι’ αυτό το γεγονός οι σύγχρονοι Έλληνες δεν επαρκεί μόνο να υπερηφανεύονται αλλά συμφέρον έχουν να κολυμπούν μέσα στον ωκεανό του ανθρωποκεντρικού Ελληνικού πολιτικού πολιτισμού της ελευθερίας και της δημοκρατίας.
Όπως εξάλλου βάσιμα επισημαίνει στην πρώτη κιόλας γραμμή του βιβλίου του ο Δημήτρης Ορφανίδης «ο Ελληνισμός είναι πολιτισμική υπερδύναμη», ως προς την οποία στην συνέχεια με άξονα τον Καβάφη, εξηγεί το πόσο είναι σημαντικός τώρα και στο μέλλον.
Ο Καβάφης αναμφίβολα και ολοφάνερα είναι επάξιος φορέας της Ελληνικότητας και το βιβλίο το φωτίζει με βάσιμα επιχειρήματα βασανιστικά τεκμηριωμένα.
Μια καλή ανάλυση για τον Αλεξανδρινό ποιητή και στοχαστή δεν τον θεοποιεί ούτε, εκτιμάται, ο Καβάφης θα ήθελε κάτι τέτοιο.
Ο ίδιος δεν φαίνεται να ελκύεται ή να επηρεάζεται από εξάρσεις θρησκευτικών ή ιδεολογικών εσχατολογιών.
Μείζον είναι πως σε κάθε στίχο στέκεται με σεβασμό, με δέος και με κατανόηση μπροστά στον άνθρωπο και στις κυμάνσεις της ανθρώπινης φύσης.
Η κριτική του Καβάφη απορρέει από την περιγραφή των αδυναμιών, της ευπάθειας και της μεταβλητότητας των ατομικών και συλλογικών οντοτήτων.
Για τα θρησκευτικά δόγματα τα οποία θέλουμε δεν θέλουμε εισρέουν μέσα στο Κοινωνικό και Πολιτικό γεγονός κάθε έθνους, ανεξαρτήτως προσωπικών του προτιμήσεων τα αναφέρει χωρίς να προσβάλλει την θρησκευτική πίστη του καθενός.
Πολύ ανθρώπινος και ταπεινός, λοιπόν, είναι ο Καβάφης.
Θα έλεγα ταπεινός μέχρι εκεί που δεν πάει άλλο, κάτι που αναμφίβολα τον αναβαθμίζει, γιατί, εν τέλει, η κορύφωση της σοφίας είναι το «εν οίδα ουδέν οίδα» στις ποικίλες εκδοχές και αποχρώσεις του.
Υπογραμμίζεται λοιπόν ότι η ειρωνεία και οι επιδέξιες αμφίπλευρες περιγραφές επί όλων των ζητημάτων στα ποιήματα του Καβάφη, δεν προσβάλλουν αλλά μόνο υποβάλλουν ποιες είναι οι συνέπειες εναλλακτικών στάσεων και συμπεριφορών, ενώ, όπως και να έχουν τα πράγματα, η αξιοπρέπεια είναι μια σταθερά την οποία σωστά υπερθεματίζει ποικιλότροπα.
Στο βιβλίο του Δημήτρη Ορφανίδη τεκμηριώνεται ότι ο Καβάφης υποβάλλει πολιτισμένα και έξυπνα τον σωστό και λανθασμένο προσανατολισμό αλλά δεν ενοχοποιεί τον άνθρωπο.
Περιγράφει και ερμηνεύει τις παθολογίες και τα αίτια των ταλαντώσεων που είναι πολλά και συμπλεκόμενα, και πρωτίστως πολιτικά.
Αναλύοντας βασανιστικά τις αποχρώσεις –όπως πρέπει να γίνεται για να μην μιλάμε γραμμικά και αφοριστικά– ο συγγραφέας τελικά πείθει για το πώς εντάσσεται στην ποίηση του Αλεξανδρινού ποιητή το για πολλούς αμφιλεγόμενο ερωτικό σκέλος.
Ανεξαρτήτως προσωπικών απόψεων για τέτοια ζητήματα, ο αναγνώστης του ανά χείρας βιβλίου πείθεται ότι και γι’ αυτό το λεπτό ζήτημα ο Καβάφης, ως άνθρωπος, ως ποιητής και ως στοχαστής, ταπεινά, με λεπτότητα, επιδέξια και σχοινοβατώντας και πάλι δεν παραμερίζει τον παράγοντα αξιοπρέπεια.
Ο Δημήτρης Ορφανίδης πείθει, επίσης, για κάτι που πολλοί νοιώθουμε και αισθανόμαστε από καιρό, ότι δηλαδή κανείς όσο περισσότερο κατανοήσει τους πολιτικούς στοχασμούς του Καβάφη, τόσο περισσότερο αποκτά αντισώματα κατά της παρακμής, αλλά και σωστή αντίληψη για τους πολιτικά πολιτισμένους προσανατολισμούς των ανθρώπων των κρατών και του κόσμου.
Στο έργο του Καβάφη, ακριβώς, εμπεδώνεται όχι ένας πεζός ή ένας κυνικός ρεαλισμός ή κάποια φαντασιόπληκτη εσχατολογία, αλλά μια ορθολογιστική αντίληψη των πραγμάτων που αφορά υπαρκτά ανθρώπινα όντα και όχι υποθετικά και ανύπαρκτα.
Έτσι, αναμενόμενα, και αντίθετα με την θρησκευτική και ιδεολογική πολιτική θεολογία, δεν παρασύρεται σε εσχατολογικές περιγραφές ουτοπικών καταστάσεων όπου όλα θα είναι ανθόσπαρτα, αδιατάρακτα και ιδεατά.
Γι’ αυτό, υπογραμμίζεται διαρκώς το πασιφανές και καταμαρτυρούμενο, ότι δηλαδή το εκκρεμές της ανθρώπινης φύσης κυμαίνεται επηρεάζοντας τον προσανατολισμό των ανθρώπων και των κρατών και τις στάσεις και αποφάσεις εντός του προσανατολισμού που επιλέγεται.
Κινούνται προς σωστή κατεύθυνση, την Ιθάκη; Και τι ακριβώς κάνουν έτσι προσανατολισμένοι; Επιτυγχάνεται σταθεροποίηση του εκκρεμούς της ανθρώπινης φύσης σύμφωνα με τις επιταγές του ανθρωποκεντρικά νοούμενου πολιτικά πολιτισμένου συλλογικού βίου; Δυναμώνει και εδραιώνεται η αφοσίωση στην πατρίδα; Είναι οι πολίτες προσκολλημένοι στο κοινό συμφέρον ή αντίθετα καλλιεργείται και κυριαρχεί η ιδιωτεία; Υπάρχει σχέδιο, οργάνωση, στρατηγική και πνευματική και ικανή πολιτική ηγεσία στο τιμόνι του καραβιού του κράτους;
Ο Καβάφης πολύ περισσότερο από άλλους αξιόλογους ποιητές –στους οποίους ο Δημήτρης Ορφανίδης δεν παραλείπει να αναφερθεί εκτενώς και συγκριτικά–, αναδεικνύει και φωτίζει τα πλεονεκτήματα και τα ελαττώματα του Ελληνισμού.
Ο Καβάφης το επιτυγχάνει χωρίς τυμπανοκρουσίες, υπερβολές, σοβινισμούς και φωνασκίες αλλά όπως ήδη υπαινιχθήκαμε με ανάδειξη και φωτισμό της οικουμενικής παρουσίας και της διαχρονικής επιρροής των Ελληνικών πολιτικών παραδόσεων, ταυτόχρονα και με διεισδυτική κριτική των αιτίων όταν συχνά οι Έλληνες κινούνταν καθοδικά, κυρίως όταν κυριαρχεί η ιδιωτεία και τα εμφύλια σύνδρομα και όταν εμφύλια διαιρεμένοι και διχασμένοι διευκολύνουν την επέλαση κατακτητών κάθε είδους.
Δεν παραλείπει να υπογραμμίσει τι συμβαίνει όταν έτσι παρακμάσει ή κατακτηθεί η πατρίδα.
Για παράδειγμα, πολλοί υιοθετούν ευέλικτες λογικές υποτέλειας και υποταγής, όπως για παράδειγμα στο ποίημα «Ας Φρόντιζαν» όπου κάποιος κατά τα άλλα ικανός και μορφωμένος πλην κατεστραμμένος, ανέστιος και πάμπτωχος, αναζητώντας όπως λέει να μπαλωθεί, ψελλίζει δικαιολογίες για τις υπηρεσίες προς την κατακτητική και ή την δεσποτική εξουσία.
Όπως σωστά υπογραμμίζει ο Δημήτρης Ορφανίδης ο Καβάφης είναι εθνικός ποιητής και στοχαστής.
Εν τούτοις, είτε κανείς είναι Έλληνας είτε άλλης εθνικής καταγωγής, εάν κατανοήσει σωστά τον Αλεξανδρινό ποιητή και στοχαστή ωφελείται.
Αυτό γιατί συνειδητοποιεί τις παθολογίες της παρακμής, τον πολιτικό προσανατολισμό που δικαιολογεί αισιοδοξία, την πολιτική οργάνωση και τον στρατηγικό σχεδιασμό που δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ελευθερία και αξιοπρέπεια, ακόμη και την ανάγκη αξιοπρεπούς στάσης ζωής σε δυσμενείς συνθήκες.
Ο Δημήτρης Ορφανίδης τονίζει κάτι ακόμη που απορρέει από την πολιτική σκέψη του Καβάφη και το οποίο στους μπερδεμένους μεταμοντέρνους καιρούς δεν είναι για όλους αυτονόητο: Την σημασία των εθνικών πνευματικών κατακτήσεων κάθε κοινωνίας και την φιλοπατρία ως τα θεμέλια του πολιτικού πολιτισμού και της πολιτικής οργάνωσης των πολιτειών αλλά και όλου του κόσμου.
Αυτά ενώ εξ αντικειμένου είναι απολύτως σωστά δεν προτείνονται ως συνταγή αλμάτων αλλά όπως ήδη υπαινιχθήκαμε ως κατάδειξη του προσανατολισμού του ταξιδιού προς την Ιθάκη του ανθρωποκεντρικού πολιτικού πολιτισμού.
Παρενθετικά αναφέρω ότι κύρια θεώρηση στο βιβλίο μου «Κοσμοθεωρία των Εθνών» και σε πολλές άλλες δημοσιεύσεις, αφορά την φιλοπατρία και την Εθνική Ανεξαρτησία ως μείζον και πρωτεύον ζήτημα κάθε έθνους.
Η φιλοπατρία και η προσκόλληση στην μόνη κοινή κοσμοθεωρία όλων των εθνών όλων των εποχών, δηλαδή την εθνική ανεξαρτησία –την έσχατη δηλαδή λογική κάθε έθνους που ενσαρκώνει την συλλογική ελευθερία μιας οποιασδήποτε κοινωνίας και που στην κλασική εποχή ονομαζόταν «ιδεώδες της ανεξαρτησίας» και αποτελούσε προϋπόθεση ενδο-πολιτειακής αυτεξούσιας δημοκρατικής συγκρότησης–, είναι το πιο χειροπιαστό κριτήριο σταθερότητας ή αστάθειας του κρατοκεντρικού συστήματος, ιδιαίτερα με δεδομένο πως όσο προχωρούμε στον 21ο αιώνα αναδύεται ένα πολύπλοκο πολυπολικό διεθνές σύστημα πολλών ηγεμονικών δυνάμεων.
Μαγικές λύσεις δεν υπάρχουν και η ελπίδα είναι σπάταλη: στο ταξίδι των εθνών προς την Ιθάκη της ελευθερίας και της αξιοπρεπούς απόλαυσης της ανθρωπολογικής ιδιοσυστασίας κάθε έθνους, όσοι περισσότεροι και όσο περισσότερο προσκολλώνται στην φιλοπατρία και στην έσχατη λογική της εθνικής ανεξαρτησίας, τόσο πιο σταθερός θα είναι ο κόσμος, και το αντίστροφο.
Ο ιδιοφυής πλην εξόχως ταπεινός Καβάφης, λοιπόν, συμπλέκει γλώσσα, νοήματα, ιστορία και τυπολογίες ανθρώπων και κοινωνιών εντάσσοντάς τους σε εναλλακτικούς προσανατολισμούς που υποβάλλουν προς τα πού είναι η Ιθάκη και προς τα πού τα βράχια, οι Κύκλωπες και οι Σειρήνες, αλλά επίσης έτσι κινούμενοι τι απαιτείται να έχουν ή να μην έχουν κατά νου οι επιβάτες και ο καπετάνιος του καραβιού.
Κατορθώνει να εδραιώσει περιγραφές, ερμηνείες και τυπολογίες μέσα στις οποίες – και κατά βάση σε αυτό έγκειται η ιδιοφυία του–, χωρούν οι πάντες και τα πάντα όλων των εποχών και όλων των εθνών.
Καταληκτικά, εκτίμησή μου που ενισχύθηκε από την εμβριθή ανάλυση του βιβλίου του Δημήτρη Ορφανίδη είναι ο ότι ο Καβάφης στο πλαίσιο ενός μοναδικού προσωπικού επιτεύγματος, προσδιόρισε διαχρονικά αδιατάραχτα σταθερούς προσανατολισμούς Ομηρικών προδιαγραφών, ιδιοφυώς συνόψισε αμφίπλευρα τόσο υποκειμενικά όσο και αντικειμενικά κριτήρια και παράγοντες και φώτισε παθολογίες, αιτίες και θεραπείες που αφορούν βασικά όλους και όλα.
Χωρούν ή δεν χωρούν όλοι στις πολυκύμαντες και πολυδιάστατες περιγραφές της ανθρώπινης κατάστασης στο «Ιθάκη», το «Πόλις» το «Θερμοπύλες», το «Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον» και πολλά άλλα ποιήματα του Καβάφη, αφήνοντας απέραντα περιθώρια ορισμών, ερμηνειών και προσωπικών και κρατικών επιλογών;
Χωρούν. Και επειδή αυτή ήταν πάντα η θέση μου και ως εκ τούτου ως ερευνητής και ως συγγραφέας όρισα το «Ιθάκη» και το «Η Πόλις» ως τα θεμέλια της επιστημολογίας μου, πώς να μην με εντυπωσιάσει η επικύρωση αυτής της επιλογής από τα έγκυρα λόγια του Δημήτρη Ορφανίδη στις σελίδες 130 και 131.
Γράφει καταληκτικά για την «Ιθάκη»:
«Ναι. Είναι το κορυφαίο των κορυφαίων. Είναι η αποθέωση της ζωής. Είναι η κατάφαση του φωτός. Είναι η αποτίναξη του συμπλέγματος κατωτερότητας. Είναι ένα από τα μεγάλα ποιήματα του Ελληνικού πνεύματος. Παρουσιάζει το εν που περικλείει τα μέρη και τα μέρη που συνθέτουν το εν. Κάθε ένα από εμάς ξεχωριστά σε κάθε πατρίδα και όλους μας στον πλανήτη.»
=======================
- Μερικές ακόμη σημειώσεις για τον Καβάφη και το βιβλίο του Δημήτρη Ορφανίδη
Αντικειμενικότητα-υποκειμενικότητα
Διαβάζοντας τον Καβάφη αλλά και μελετώντας το έργο του Δημήτρη Ορφανίδη για τον Καβάφη –αρχίζοντας από την εισαγωγή στην σελίδα 9 και τις παρατηρήσεις της σελίδας 12 όπου αναφέρεται στην αντικειμενική επιλογή ενός ποιητή όταν μιλά για την ζωή, δηλαδή τον έρωτα, τον πόλεμο, την ειρήνη, την ύπαρξη, τον θάνατο, την κοινωνία, την πολιτική, την εξουσία ή την τέχνη, και το πώς οδηγείται σε υποκειμενικές διατυπώσεις–, αναπόδραστα κανείς διερωτάται πως κανείς διασώζεται όταν προσπαθεί να κάνει γέφυρα μεταξύ αντικειμενικού και υποκειμενικού.
Για να το πούμε με όρους Παναγιώτη Κονδύλη ενός μαέστρου της περιγραφικής και αξιολογικά ελεύθερης ανάλυσης –στο εμβληματικό του βιβλίο «ισχύς και απόφαση» προτείνει μια πολύ ερεθιστική ανάλυση για το τι είναι η περιγραφική και αξιολογικά ελεύθερη ανάλυση–, ένας ποιητής που είναι και μείζων πολιτικός στοχαστής όπως ο Καβάφης, κατορθώνει να πηδήξει πάνω από τον ίσκιο του. Πως εν τέλει ο δημιουργός ενώ αναπόφευκτα εκκινεί από αντικειμενικά κριτήρια κατορθώνει να υπερνικήσει τον αναπόφευκτο υποκειμενισμό του και χωρίς να εξαπατήσει τον αναγνώστη του προσφέρει μια οικουμενικής και διαχρονικής αξίας περιγραφή των προσανατολισμών προς την Ιθάκη η αντίθετα και ταυτόχρονα εκλεκτικά περιγράφει κύριες προϋποθέσεις του ταξιδιού της ζωής των ανθρώπων και του κόσμου.
Παιδιόθεν ενστικτωδώς και αργότερα μέχρι και σήμερα εντυπωσιασμένος από τον Καβάφη και προσπαθώντας να καταλάβω τι είναι αντικειμενικότητα στην πολιτική σκέψη –γιατί αν δεν υπάρχει αντικειμενικότητα μοιραία έχουμε αξιώσεις ισχύος και προπαγάνδα εκπλήρωσής τους– πείστηκα ότι ο Αλεξανδρινός ποιητής κατάφερε το ακατόρθωτο, δηλαδή να δημιουργήσει γέφυρα μεταξύ αντικειμενικότητας και υποκειμενικότητας που τον καθιστά όπως υποστηρίζει και ο Δημήτρης Ορφανίδης διαχρονικό, οικουμενικό και ποιητή-πολιτικό στοχαστή του μέλλοντος.
Ακριβώς, αρχίζοντας να μελετώ το «ο 21ος αιώνας του Καβάφη» ήλθαν στο μυαλό τα λόγια τις Jacqueline Rommilly για ένα άλλο μεγάλο πολιτικό στοχαστή τον Θουκυδίδη και τα επιχειρήματά της για το πώς εδραίωσε Παραδειγματικά πολλά αξιώματα διαχρονικής, οικουμενικής και άφθαρτης σημασίας για τον άνθρωπο, το κράτος και τον κόσμο. Αξίζει ίσως να παρατεθεί η σχετική παράγραφος της JR:
«[με τόσο συγκινητικό τρόπο τείνει στην απόλυτη αντικειμενικότητα του ερευνητή» (σ. 15)], οφείλει τη μεγάλη αξία του στο γεγονός πως κατόρθωσε «να θέσει την πιο αυστηρή αντικειμενικότητα στην υπηρεσία μιας εντονότατα προσωπικής δημιουργίας». Αυτό επιτυγχάνεται, μεταξύ άλλων, επειδή βλέπει τη λεπτομέρεια σε συνάρτηση με το σύνολο (βλ. σ. 43), παραθέτει και αξιολογεί μόνο εκείνες τις πληροφορίες που αναφέρονται σε κάποιο σημαντικό σκοπό (βλ. σ. 48), εξετάζει ό,τι έχει γνώρισμα καθολικό (βλ. σ. 49), παραθέτει «προθέσεις» ή «γνώμες» διαχρονικής αξίας και ανεξάρτητων των ατομικών περιπτώσεων (βλ. σ. 50) και εστιάζει την προσοχή με αυστηρή ακρίβεια επί της ουσίας και με τρόπο που μας επιτρέπει «να εντοπίσουμε κάτω από τις επιμέρους πράξεις την ύπαρξη τάσεων, αιτίων και λογικών αλληλουχιών, που είναι ολοένα και πιο βαθιές και μακρινές, που η αληθοφάνειά τους παίρνει έτσι έναν χαρακτήρα πιο γενικό», πιο ανεξάρτητο από τις περιστάσεις και τα πρόσωπα: αυτές οι αλληλουχίες επαναλαμβάνονται τόσο περισσότερο όσο πιο αυστηρά έχουν αναχθεί στο ουσιώδες» (σ. 52).
Αυτό βασικά λέει με άλλες ή παραπλήσιες διατυπώσεις και ο Δημήτρης Ορφανίδης για τον Καβάφη. Διαβάζουμε στην εισαγωγή του «ο 21ος αιώνας του Καβάφη»:
«Παρουσιάζει ένα έργο μεγάλου νοηματικού βάθους σε πολιτικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό, ερωτικό επίπεδο, εξατομικευμένο και πανανθρώπινο και ταυτοχρόνως εθνικό. Είναι μοναδικός Νεοέλληνας ποιητής ο οποίος αντιλαμβάνεται και αναδεικνύει τη σημασία της ηγεσίας και του στρατηγικού νου». Οι λόγοι που ο Καβάφης είναι μείζων αφορούν το γεγονός ότι διανύοντας την δεύτερη δεκαετία του 21 αιώνα η αξιοπρέπεια και η αισιοδοξία του Καβάφη που είναι η πεμπτουσία του έργου του είναι «χαραματιές στην πανοπλία της παρακμής»
Διερωτώμαι αν μπορούσε να υπάρξει συντομότερη περιγραφή του Αλεξανδρινού ποιητή, προσθέτω επίσης, πολιτικού στοχαστή που διαθέτει οξυδερκή θέαση του ιστορικού γίγνεσθαι των εθνών, της συνάντησης των εθνών και των πολιτισμών, των αντιφάσεων, των αντιθέσεων και των τραγικών περιστάσεων ή αντίστροφα των ευτυχών καταστάσεων, ταυτόχρονα όπως αναφέρεται στην εισαγωγή αμέσως μετά, κατορθώνοντας να είναι αξιοπρεπής και αισιόδοξος.
Διαχρονικός και οικουμενικός
Στο εξαιρετικό και μοναδικό έργο του Δημήτρη Ορφανίδη «ο 21ος αιώνας του Κωνσταντίνου Καβάφη» είναι η από καιρό εμπεδωμένη εκτίμηση που διαμόρφωσα για τον Καβάφη.
Πρώτον, το έργο του συγκροτεί τυπολογία που ακόμη και εάν εξατομικεύει αφορά όλους τους ανθρώπους, όλα τα έθνη και την εξέλιξη του κόσμου. Μάλιστα, συχνά οι διατυπώσεις του και οι απορρέουσες θέσεις αποκτούν προδιαγραφές αξιωμάτων. Τι θα μπορούσε, όντως, να είναι πιο δύσκολο από το να συμπυκνώσεις εκτιμήσεις προδιαγραφών αξιωμάτων για το εκκρεμές της ανθρώπινης φύσης στις ατομικές αλλά και συλλογικές της κυμάνσεις της, για τους προσανατολισμούς των επιλογών των ανθρώπων και για τις ειδοποιούς διαφορές σε εξειδικευμένες περιστάσεις!
Δεύτερον, ακριβώς, θεωρώ ότι ο Καβάφης κατόρθωσε το ακατόρθωτο, να συμπυκνώσει δηλαδή πολλά διαμορφώνοντας τυπολογίες διαχρονικής και οικουμενικής αξίας αλλά και να συμπυκνώσει, ιδιαίτερα σε μερικά πολύ χαρακτηριστικά ποιήματα, τον ανυπέρβλητο Όμηρο ο οποίος στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια θεμελίωσε την πολιτική σκέψη, μεταξύ πολλών άλλων, για την πολιτική συγκρότηση, για την θέση του ανθρώπινου όντως μέσα σε αυτή, για την θέση και τον ρόλο της ηγεσίας, για τις ιδιαιτερότητες της κάθε μιας κοινωνικής οντότητας ακόμη και εάν ανήκει σε ένα ευρύτερο έθνος και πάνω από όλα για τον προσανατολισμό τους εάν θέλουν να έχουν τον κόσμο τους, την Ιθάκη τους. Στο σημείο αυτό βέβαια η βεντάλια των αναγωγών και ερμηνειών για τις τυπολογίες και για τους προσανατολισμούς ανοίγει και αφήνει απέραντα περιθώρια να οριστεί η Ιθάκη ως οικογένεια, ως έθνος και ως κράτος.
Προσανατολισμοί, τυπολογίες, αξιώματα και η Ιθάκη της κάθε μιας ατομικής και κοινωνικής οντότητας. Όλα Ομηρικά πλην ιδιοφυώς συμπυκνωμένα σε σύντομα ποιήματα μεγάλου –όπως τονίζει και ο Δημήτρης Ορφανίδης στην εισαγωγή του– νοηματικού βάθους, πολιτικό, φιλοσοφικό, κοινωνικό, ερωτικό, και θα πρόσθετα και αισθητικής και πολιτισμού υψηλών προδιαγραφών.
Καβάφης και η ανθρώπινη φύση
Σελ. 27-8. Σωστά ο κ Ορφανίδης αναλύει το γεγονός ότι ο Καβάφης έχει επίγνωση τόσο των δικών του ανθρώπινων συμπεριφορών όσο και όλων των άλλων και ότι τα κύματα και η συμπλοκή νοημάτων, φράσεων και η συντακτική δομή καταμαρτυρούν πως το εκκρεμές της ανθρώπινης φύσης κυμαίνεται. Κυμαίνεται συχνά αν όχι πάντα με άγνωστο τρόπο επηρεαζόμενο από ψυχόρμητα, βιολογικούς παράγοντες, συναισθηματισμό, κριτήρια μεταφυσικής πίστης ή απουσίας της, επιθυμίες κρυμμένες στα άδυτα του εσωτερικού κόσμου, φόβους και δέους μπροστά στο ερώτημα της μετά-θάνατο κατάστασης.
Όπως όλοι γνωρίζουμε το μεγαλύτερο ζήτημα της εποχής του πολιτικού πολιτισμού πέντε χιλιετιών είναι το πώς αυτό το εκκρεμές της ανθρώπινης φύσης σταθεροποιείται σύμφωνα με τις επιταγές του ανθρωπολογικά, κοινωνικά και πολιτικά συγκροτημένου συλλογικού βίου. Για τον σκοπό αυτό κάθε κοινωνική οντότητα με τον ένα ή άλλο τρόπο σμιλεύει κριτήρια συλλογικής πολιτικής ηθικής, νομιμοποιητική διανεμητική δικαιοσύνη, νόμους και άλλες κανονιστικές δομές που διασφαλίζουν ευνομία και ευταξία.
Ποια λοιπόν η συνεισφορά του Καβάφη σε αυτό. Ο Δημήτρης Ορφανίδης, μεταξύ άλλων, υπογραμμίζει ότι ένας ποιητής των προδιαγραφών του Καβάφη ενώ αναδεικνύει τα αίτια και τις προϋποθέσεις που δημιουργούν μαύρες τρύπες οι οποίες απορροφούν θύτες και θύματα φωτίζει την διάσταση της τραγικότητάς μας ως ανθρώπων, αλλά ταυτόχρονα φωτίζει τι επιτάσσεται ως στάση ζωής. Ο Δημήτρης Ορφανίδης υποστηρίζει και συμφωνώ ότι το ποιητικό έργο του Καβάφη με προσγειωμένη και ρεαλιστική αισιοδοξία υποβάλλει ως στάση ζωής την αξιοπρέπεια που οδηγεί πολλούς και στην αναγκαία πράξη.
Όσον με αφορά αυτά είναι μείζονος σημασίας ζητήματα γιατί ενώ συμψηφίζει, ολοκληρώνει, συνοψίζει και ενώνει νήματα μύριων πτυχών του εκκρεμούς της φύσης των ανθρώπων και των συλλογικών οντοτήτων ταυτόχρονα υποβάλλει το αυτονόητο, δηλαδή το ταξίδι των εθνών και των ανθρώπων και τον προσανατολισμό εντός του οποίου αφενός θα πρέπει νάχουμε το νού μας την Ιθάκη και αφετέρου άμα την έχουμε θα παλεύουμε για να μην μας δελεάζουν οι Σειρήνες ή να εισερχόμαστε άσκοπα μέσα στα σπήλαια των Κυκλώπων.
Στο ιδιωτικό σημείωμα του Καβάφη που ο Δημήτρης Ορφανίδης παραθέτει στην σελίδα 29 του έργου του γίνεται ρητό αυτό που ο παρατηρητικός αναγνώστης βλέπει στα περισσότερα ποιήματά του. Ότι δηλαδή ο Αλεξανδρινός ποιητής όχι μόνο είναι πολιτικός στοχαστής αλλά είναι βουτηγμένος στην πολιτική, και μάλιστα ως ανθρωποκεντρικός στοχαστής. Όσον με αφορά ταγό του ανθρωποκεντρικού πολιτικού πολιτισμού θεωρώ τον Αριστοτέλη. Ως προς τούτο κ Ορφανίδης παραθέτει πλήθος ποιημάτων βαθύτατων πολιτικών προεκτάσεων αλλά και πολύτιμων εκτιμήσεων για τις πεποιθήσεις του ίδιου του Καβάφη.
Δικό μου συμπέρασμα είναι ότι ο Καβάφης όχι μόνο διαθέτει κοσμοθεωρητικό προσανατολισμό που είναι η Ιθάκη όπως κατά περίπτωση την ορίζουν τα έθνη και τα μέλη τους αλλά επιπλέον διαθέτει και στέρεα θεμέλια πολιτικού πολιτισμού με την υψηλότερη και σημαντικότερη έννοια του όρου.
Εδώ, και για να υπογραμμιστούν οι προεκτάσεις των ειδοποιών διαφορών όρων και εννοιών, σημειώνω ότι όσον με αφορά για να υπάρξει αποστασιοποίηση από την σύγχρονη έννοια της ιδεολογίας με όρους μοντερνιστικών ιδεολογικών δογμάτων, υιοθετώ την θέση κοσμοθεωρία ως προς δύο τουλάχιστον ζητήματα τα οποία κείνται πέραν υποκειμενισμών και τα οποία λίγο πολύ είναι κοινά για όλα τα έθνη. Το ένα είναι η συλλογική ελευθερία, δηλαδή η εθνική ανεξαρτησία και το άλλο η πολιτική ελευθερία. Πάνω σε αμφότερα εδράζεται η αξίωση για αυτεξούσια απόλαυση της ετερότητας τόσο των συλλογικών όσο και των ατομικών οντοτήτων.
Ο ανθρωποκεντρικός πολιτικός πολιτισμός του Καβάφη αλλά και κάθε πολιτισμένου ανθρώπου βρίσκεται στον αντίποδα του Δαρβίνου ο πόλος του οποίου όχι μόνο είναι σκληρός και απολίτιστος αλλά και αδιέξοδος. Για ένα ακόμη λόγο ο Καβάφης καταφέρνει όπως είπαμε να γεφυρώσει αντικειμενικότητα και υποκειμενισμό προσφέροντας ένα προσανατολισμό που δεν είναι αξιολογική θέση αλλά θέσφατο.
Γιατί θέσφατο είναι η πολιτική ελευθερία και ο πολιτισμός που την εκπληρώνει και ως τέτοια βρίσκεται πέραν και υπεράνω υποκειμενισμών και αξιολογήσεων. Σε αντίθετη περίπτωση έχουμε αντιστροφή και επιστροφή σε κάτι που κανείς λογικά δεν θέλει, δηλαδή την εποχή της βαρβαρότητας και της κτηνωδίας όπου, κατά την δική μου εκτίμηση, αποτελεί το πεδίο εφαρμογών των δογμάτων του Δαρβίνου.
Πολιτισμός πέντε χιλιάδων χρόνων σημαίνει κοινωνικό και πολιτικό γεγονός, κοινωνικοπολιτικά προσδιορισμένα κριτήρια συλλογικής πολιτικής ηθικής, νομιμοποιητική διανεμητική δικαιοσύνη, νόμους και εν γένει πολιτισμένο τρόπο ζωής. Ο Καβάφης, τονίζει ο Δημήτρης Ορφανίδης, είναι πολιτικός ποιητής και έτσι και εγώ το έβλεπα πάντα καταγράφοντάς το.
- Πίνακες για το εθνικό συμφέρον, την δομή/λειτουργίες του διεθνούς συστήματος, τους “Κύκλωπες/ηγεμονικές δυνάμεις”, τα αίτια πολέμου και την «τυπική λογική» του Κονδύλη
- Μερικές αναρτήσεις συναφείς με τους πίνακες που μόλις αναρτήθηκαν και την προσανατολιστική θεώρηση
Το Θουκυδίδειο «Παράδειγμα» της επιστημονικής μελέτης της διεθνούς πολιτικής και οι «επιστημονικές επαναστάσεις» http://wp.me/p3OlPy-Lb
- Τα κράτη επιδιώκουν να αποκτήσουν «ισχύ», η οποία είναι το κύριο «νόμισμα» στη διεθνή πολιτική (Waltz) https://wp.me/p3OlPy-AA [«Ο ρόλος της κρατικής ισχύος στον μετά-Αποικιακό εθνοκρατοκεντρικό κόσμο του Εικοστού Πρώτου Αιώνα».
- Προσανατολιστική πολιτική σκέψη Ομηρικών προδιαγραφών. Όμηρος, Θουκυδίδης, Αριστοτέλης, Καβάφης, Ιθάκη, Πατρίδα https://wp.me/p3OqMa-1qL
- Ο πολιτικός στοχασμός, οι κλασικοί, οι σύγχρονοι, το «ταξίδι» και ο Καβάφης https://wp.me/p3OqMa-1yz
- ΗΘΙΚΗ και ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ, Η μη θεσπισμένη ισχύς στην διεθνή πολιτική. Πολιτική θεολογία versus πολιτική θεωρία και η σημασία της αξιολογικά ελεύθερης περιγραφής και ερμηνείας των διεθνών φαινομένων – http://wp.me/p3OlPy-1bH – http://wp.me/p3OqMa-13c
- Οντολογική θεμελίωση του Πολιτικού και ο ρόλος της ισχύος στην αθέσπιστη διεθνή πολιτική: Πολιτικός στοχασμός versus Πολιτική Θεολογία http://wp.me/p3OlPy-1no – http://wp.me/p3OqMa-1hI
- Tο εθνοκρατοκεντρικό διεθνές σύστημα και η διαδρομή της ανθρωποκεντρικής πολιτικής θεμελίωσης http://wp.me/p3OlPy-1id (με 5.1 Κοσμο)
- Η Εθνική Ανεξαρτησία ως η κοινή Κοσμοθεωρία όλων των Εθνών και η Ελληνική Επανάσταση του 1821 https://wp.me/p3OlPy-2db
- Περί Στρατηγικής https://wp.me/p3OlPy-2fD
- ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΤΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. «Πελατειακές σχέσεις» («patron-clientrelations») μεταξύ ισχυρών και λιγότερο ισχυρών κρατών και ο διάλογος Μηλίων-Αθηναίων στον Θουκυδίδη. https://wp.me/p3OlPy-Oa
- Στρατηγική κουλτούρα αποτροπής https://wp.me/p3OlPy-1Na
- ΤΟ ΑΘΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΜΕΣΑ ΣΕ ΕΝΑ ΑΝΕΛΕΗΤΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΣΤΗΜΑ http://wp.me/p3OlPy-1A2
- ΠΕΡΙΜΕΤΡΟΣ ΤΗΣ ΕΥΡΑΣΙΑΣ: ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΤΩΝ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ. (Σημειώσεις διάλεξης σε ημερίδα με θέμα την θαλάσσια στρατηγική. ΙΔΙΣ / Σχολή Εθνικής Άμυνας – παράρτημα ορισμών, βασικών πτυχών και σύνδεση με Ελλάδα) http://wp.me/p3OlPy-1iU
- Αποτρεπτική στρατηγική, απειλές «χαμηλής έντασης», έλεγχος κλιμάκωσης και γενικευμένος πόλεμος https://wp.me/p3OlPy-2iz
Και
Μάρκος Τρούλης – Προσανατολιστική θεώρηση και θεωρία διεθνών σχέσεων.pdf (https://www.academia.edu/) και Τρούλης, Μ. (2019), Προσανατολιστική Θεώρηση και Θεωρία Διεθνών Σχέσεων, Πολιτικές και Κοινωνικές Επιστήμες, τχ. 8/2019, σ.σ. 31-44. Στο: http://politika.inpatra.gr
5. Το βίντεο της παρουσίασης του βιβλίου
Π. Ήφαιστος – P. Ifestos
www.ifestos.edu.gr – info@ifestos.edu.gr www.ifestosedu.gr – info@ifestosedu.gr
Twitter https://twitter.com/ifestosedu
Linkedin https://www.linkedin.com/in/panayiotis-ifestos-0b9382131/
Instagram https://www.instagram.com/p.ifestos/
Στρατηγική Θεωρία–Κρατική Θεωρία https://www.facebook.com/groups/StrategyStateTheory/
Προσωπική σελίδα https://www.facebook.com/p.ifestos
Προσωπικό προφίλ https://www.facebook.com/panayiotis.ifestos
Πολιτισμός, Περιβάλλον, Φύση, Ψάρεμα https://www.facebook.com/Ifestos.DimotisBBB
Διεθνής πολιτική 21ος αιώνας https://www.facebook.com/groups/InternationalPolitics21century/
ΗΠΑ: Ιστορία, Διπλωματία, Στρατηγική https://www.facebook.com/groups/USAHistDiplStrat/
Ελλάδα-Τουρκία-Κύπρος: Ανισόρροπο τρίγωνο https://www.facebook.com/groups/GreeceTurkeyCyprusImbalance/
Διαχρονική Ελληνικότητα https://www.facebook.com/groups/Ellinikotita/
Φιλοπατρία, Δημοκρατία, Ελευθερία https://www.facebook.com/groups/philopatria/
Άνθρωπος, Κράτος, Κόσμος–Πολιτικός Στοχασμός https://www.facebook.com/groups/Ifestos.political.thought/
Κονδύλης Παναγιώτης – https://www.facebook.com/groups/Kondylis.Panagiotis/
Θολό βασίλειο της ΕΕ https://www.facebook.com/groups/TholoVasileioEU/
Θουκυδίδης–Πολιτικός Στοχασμός https://www.facebook.com/groups/thucydides.politikos.stoxasmos/
Μέγας Αλέξανδρος–Ιδιοφυής Στρατηγός και Στρατηλάτης https://www.facebook.com/groups/M.Alexandros/
Εκλεκτά βιβλία που αξίζουν να διαβαστούν https://www.facebook.com/groups/eklektavivlia/
Ειρηνική πολιτική επανάσταση https://www.facebook.com/groups/PolitPeacefulRevolution/
«Κοσμοθεωρία των Εθνών» https://www.facebook.com/kosmothewria.ifestos
Κατηγορίες:πολιτισμός, πολιτική θεωρία, Όμηρος, Δημήτρης Ορφανίδης, Ελληνικός πολιτισμός, Ελληνικότητα, Θουκυδίδης
Παναγιώτης Ήφαιστος - Panayiotis Ifestos 